ثواب، آثار و فضیلت خواندن دعای کمیل
دعا و استعانت در بارگاه خداوند متعال، جایگاه ویژه ای دارد زیرا همواره به آن توصیه شده است: «وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ ۚ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»[۱]: و خدای شما فرمود که مرا با (خلوص دل) بخوانید تا دعای شما مستجاب کنم. آنان که از (دعا و) عبادت من اعراض و سرکشی کنند زود با ذلت و خواری در دوزخ شوند.[۲] دعا، وسیله جلب اعتنا و توجه پروردگار و بستر مناسبی برای جذب رحمت الهی به سوی شخصِ دعاکننده است. دعای کمیل، یکی از دعاهای معتبر و مشهور شیعیان است که کمیل بن زیاد نخعی آن را از حضرت علی علیه السلام روایت کرده است. در این مقاله قصد داریم به بیان آثار و فضیلت خواندن دعای کمیل بپردازیم. همراه ما باشید.
فضیلت دعای کمیل
دعای کُمَیل دعایی معتبر است که امیر المؤمنین علی علیه السلام به کمیل بن زیاد نخعی تعلیم فرموده است. این دعا دارای مضامینی بلند و عرفانی در راستای شناخت خداوند و استعانت از او و طلب بخشش گناهان است. علامه مجلسی رحمه الله علیه، این دعا را بهترینِ ادعیه دانسته است.
علما و بزرگان دین و عارفان خداشناس، جایگاه رفیعی برای دعاى کمیل ترسیم نموده اند چنانچه مرتبه و جایگاه آن را در میان سایر دعاها، همچون مرتبه ی انسان در میان سایر موجودات دانسته اند و همانگونه که انسان را اشرف مخلوقات به حساب مى‌آورند، این دعای شریف را نیز اشرف دعاها برشمرده و از آن تعبیر به «انسان الأدعیه» مى‌کنند.[۳]
سیدبن طاووس از شیخ طوسی رحمه الله علیه در کتاب مصباح المتهجد روایت کرده است: کمیل بن زیاد نخعی در شب نیمه شعبان، دیده است که حضرت علی علیه السلام در حال سجده، این دعا را می خوانده است.
آثار و برکات خواندن دعای کمیل
دعای کمیل برای رهایی از شر دشمنان، گشایش روزی و آمرزش گناهان فواید بسیاری دارد. سید بن طاووس علیه الرحمه در کتاب اقبال الاعمال [۴] در مصباح المتهجد، اینگونه روایت می کند که کمیل بن زیاد می گوید: روزی با سرور ومولای خود، امام علی علیه السلام در مسجد بصره نشسته بودم و جمعی از یاران و اصحاب ایشان هم حضور داشتند. یکی از یاران، از حضرت سؤال کرد که معنای این آیه که خدا می فرماید:« فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ»[۵]: در آن شب، هر امر استواری (با حکمت و تدبیر نظام احسن) معیّن و ممتاز می‌گردد، چیست؟
امیر المؤمنین فرمودند: همانا آن شبِ نیمه شعبان است. سوگند به کسی که جانم در دست قدرت اوست هیچ بنده ای نیست جز اینکه تمام آنچه بر او از نیکی و بدی می گذرد، در شب نیمه شعبان برایش تقسیم می شود تا آخرسالِ او. هر بنده ای که آن شب را به عبادت احیا کند و دعای حضرت خضر را بخواند، دعای او مستجاب خواهد شد.
کمیل می گوید هنگامی که ایشان به منزل خود رفتند، وقت شب به خدمت آن حضرت رسیدم. فرمودند: برای چه کاری آمده ای؟ عرض کردم به طلب دعای خضر آمده ام.
امیرالمومنین فرمودند: ای کمیل، اگر این دعا را حفظ کردی، هر شب جمعه یا در هر ماه و یا سالی یکبار و یا لااقل در تمام عمر یک مرتبه بخوان تا امور تو کفایت شود. یقیناً خداوند تو را یاری می کند، روزی تو فراوان می شود و البته از مغفرت هم برخوردار خواهی شد. ای کمیل، مدتی که تو با ما مصاحب هستی، موجب شده که تو به چنین نعمت و کرامتی سرافراز گردی. ای کمیل بنویس: اللهم انی اسئلک برحمتک….
کمیل که بود؟
دانشمندان و علماى بزرگ شیعه و سنی، همگی کمیل را به دلیل استواریِ ایمان و بزرگی روح و اخلاص در عمل ستوده اند .
بزرگان دین و عارفان هر دو مذهب در تأیید کرامات و عزت و عظمت او متفق القول هستند.
کمیل بن زیاد بن نهیک نخعی از قبیله نخع، از تابعین و اصحاب رسول الله و از جمله یاران خاصه امیر المؤمنین و امام حسن علیه السلام است. وی هجده سال از عمر شریف خود را در دوران پیامبر اکرم صلی الله سپری کرد. کمیل، از جمله شیعیانی بود که در روزهای نخست به خلافت رسیدن امام علی علیه السلام با ایشان بیعت نمود و در جنگ‌های بسیاری به همراه امام علی علیه السلام، از جمله جنگ صفین حضور مؤثری داشت. برخی او را صاحب سِرّ امیرالمومنین نیز دانسته اند. کمیل از جمله ده نفری است که در زمان خلافت عثمان از کوفه به شام تبعید شدند.[۶] وی در سال ۸۲ ه ق به دستور حجاج بن یوسف ثقفی کشته شد.[۷] امام علی علیه السلام، ایشان را یکى از ده نفر اصحاب و یاران خاص و مورد اطمینانِ خود برشمرده است .
عنایت خاص امیر المؤمنین به جناب کمیل و سفارشات و وصایایى که آن حضرت به وی داشته است، نشان از ایمانِ قوی و معرفت بالای کمیل است. حتی بزرگان و علمای اهل تسنن که نسبت به شیعیان و پیروانِ ائمه اطهارعلیهم السلام نظر مثبت و مساعدی نداشته اند، کمیل را از همه نظر مورد اطمینان معرفى نموده اند.
کمیل ، مجاهدی راستین و مسلمانی باایمان و مخلص است، که به دلیل شرافت و ایمانِ خود، به دست حجاج بن یوسف ثقفى به فیض شهادت رسید. مژده ی این شهادت و چگونگی وقوع آن توسط امیر المؤمنین علی علیه السلام به او داده شده بود.
هنگامی که حجاج بن یوسف، از جانب خلیفه اموی، والى عراقین شد، به جستجوى کمیل برخاست تا وی را به جرم پیروی و محبت اهل بیت عصمت و طهارت و به گناهِ شیعه ی علی بودن، که در قاموس بنى امیه بزرگ ترین گناه بود، به قتل برساند. اما کمیل، خود را از مأموران حجاج مخفی نمود و پنهان شد، حجاج، از سر خشم، مستمری اقوام و خویشانِ کمیل را از بیت المال قطع نمود، هنگامى که کمیل از قطع سهم خویشان و نزدیکانش آگاه شد با خود گفت: از عمر من چیز زیادی نمانده است، بنابراین سزاوار نیست که حیات من باعث قطع رزق و روزىِ بستگانم شود. ازاین رو، از محلِ اختفای خود خارج شد و به نزد حجاج رفت.
حجاج به کمیل گفت: براى اینکه تو را به کیفر برسانم، در پی ات بودم. کمیل در پاسخِ او گفت: هر آنچه که از دستت بر می آید انجام ده زیرا از عمر من چیزی نمانده، همانا بازگشت من و تو و همه ی انسان ها به سوى خداست، امیر المؤمنین به من خبر داده بود که من به دست تو کشته خواهم شد. در آن هنگام حجاج دستور داد تا سر از بدنِ کمیل، جدا نمایند و به این ترتیب آن یار باوفا و محب اهل بیت عصمت و طهارت در سن نود سالگی به شهادت رسید. مرقد مطهر او در ناحیه ى ثویّه، مابین کوفه و نجف است و زیارتگاهِ شیعیان و زواری است که به بزرگی و عظمت روح و ایمان جناب کمیل معرفت حاصل کرده اند.
زمان خواندن دعای کمیل
با استناد به روایتِ سید بن طاووس علیه الرحمه در کتاب اقبال الاعمال، بهترین زمان برای خواندن دعای کمیل، نیمه شعبان و شب های جمعه است. در کشور عزیزمان ایران نیز سنت چنین است که شیعیانِ مخلص و خداجو، این دعای عظیم الشأن را در نیمه شعبان و شب‌های جمعه در مساجد و مکان‌های مذهبی از قبیل حسینیه ها و تکایا و هیئت ها و … به صورت جماعت می‌خوانند. اما، آنچه مسلم است، محدودیتی برای خواندن آن در سایر اوقات و مکان ها نیست و هر زمان که دل مهیای تقرب بود، می توان آن را خواند.
چرا شب های جمعه دعای کمیل را میخوانیم؟
روایات اهل بیت علیهم السلام و سیره ی بزرگان دین، شب جمعه را از بهترین و پرفضیلت ترین شبها برای دعا کردن می دانند، و برای آن، ارزش و اعتبار ویژه ای قائل شده اند. چنانچه امام باقر علیه السلام در حدیثی فرمودند:«خدای تعالی هر شب جمعه فرشته ای را دستور می دهد تا از اول شب تا آخر آن، از جانب پروردگار ندا سر دهد که: آیا بنده مؤمنی هست که پیش از طلوع صبح از گناهش توبه کند تا توبه اش را بپذیرم؟ آیا بنده مؤمنی هست که پیش از طلوع صبح مرا برای دنیا و آخرتش بخواند تا من دعای او را مستجاب کنم؟ آیا بنده مؤمنی هست که من روزی او را تنگ کرده باشم، و از من بخواهد پیش از طلوع صبح روزی او را زیاد کنم، پس روزی او را وسعت دهم؟ آیا بنده مؤمن ناخوش احوالی هست از من درخواست کند پیش از طلوع صبح او را شفا دهم، تا او را عافیت بخشم؟ آیا بنده ی با ایمانِ محزون و محبوسی هست که پیش از طلوع صبح از من بخواهد او را از زندان رهائی بخشم و اندوهش را برطرف کنم، تا دعایش را به اجابت برسانم؟ آیا بنده ی با اخلاص و مظلومی هست که پیش از طلوع صبح از من بخواهد که برای دفع شر و ظلم ستمکار، از او انتقام گیرم، و حقِ زایل شده اش را به او باز گردانم؟ فرشته حق پیوسته تا طلوع صبح این ندا را سر می دهد.[۸]
چرا بهتر است دعای کمیل دسته جمعی خوانده شود؟
زمانی که بندگان، به صورت جمعی دست به دعا بر می دارند و همگی با هم، ندای اللهم … سر می دهند، دعایشان به اجابت نزدیک تر است چنانچه پیامبر اکرم صلوات الله فرمودند: «چهل مرد جهت دعا برای گشایش کاری واحد، اجتماع نمی کنند، مگر این که خدای تعالی دعایشان را مستجاب می نماید، تا جائی که اگر بر ضد کوهی دعا کنند، آن را از میان برمی دارند.» [۹]
و نیز امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هرگز چهار نفر بر کار واحدی جهت دعا به خاطر گشایش آن کار اجتماع نمی کنند مگر اینکه با مستجاب شدن آن دعا از یکدیگر جدا می شوند.» [۱۰]
محتوا و مضامین دعای کمیل
دعای کمیل، از آنجا که از زبان امیر المؤمنین علی علیه السلام نقل شده است، دارای مضامین ژرف و شگفت انگیزی در باب معرفت و شناخت خداوند و نیز طلب مغفرت و آمرزش گناهان است.
امام علی علیه السلام این دعا را با لفظ جلاله آغاز می‌کند و سپس در فرازهای بعدی، خداوند را با صفاتِ بی بدیلش می خواند و او را به رحمت، علم لدنی، نور ازلی، قدرت و قوت، جلال و جبروت، عظمت و عزت و … سوگند می‌دهد. سپس پروردگار جهانیان را با عبارات «یا نُورُ یا قُدُّوسُ یا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ یا آخِرَ الْآخِرِینَ» می خواند و از خداوند طلب مغفرت و آمرزش می نماید.
ایشان، در همه ی فرازهای دعا، با ذکر و یاد خدای متعال، به وجود بی همتای کردگار جهانیان تقرب می‌جوید، خودِ خدا را شفیع درگاه الهی قرار داده و از او می‌خواهد که توفیق تقرب به پیشگاهش را به او عنایت نماید. شکرگزاری را به او تعلیم دهد، همواره یاد خدا را مقیم دل و جانِ او نماید و با طلب خضوع و خشوع از محضر خداوند، با بیانِ عباراتی شدت اشتیاق خود به وصال حق را ابراز می‌دارد.
در ادامه ی دعا، به حاکمیت مطلق و فرمان عالم گیر پروردگار اشاره کرده و با عباراتی عرفانی و خاضعانه، خداوند را بخشایشگرِ خطاپوش معرفی می‌کند.
در فرازهای دیگر، امیر المؤمنین، ستار العیوب بودن خداوند، قدرت و اختیار دفع آفات و بلیات، حفظ بنده از لغزش‌ها و خطاها و عدم استحقاق او به توصیف و تعریف و تمجید را بیان می‌کند و با اعتراف به ضعف و نقص و کاستی، به دشواری و سنگینی بلاها و گرفتاری و مشقات و نارسایی‌ها و… اشاره می‌کند و از آنها در پیشگاه خداوند گلایه کرده و از لطف و جود الهی برای رفع آنها استعانت می جوید و با توسل به شکوه و عزت خداوند، خواسته‌های خود را مطرح کرده و با اشاره به مکر و فریب شیطان تقاضای یاری می نماید. سپس با اشاره به لطف ازلی و رحمانیت و رحیمیت لم یزلی، بیان می‌کند که خداوند خداپرستان موحد و پرستشگران باایمان را در آتش جهنم نخواهد افکند.
سپس آن حضرت در مقام مقایسه ی آفات و بلاهای دنیا با عذابِ دردناک آخرت، عباراتی را بیان نموده و می‌گوید: «ای مولای من! حتی اگر که بتوانم بر عذابِ دردناکِ تو شکیبا باشم، چگونه بر فراق و دوریت صبر نمایم؟» امید و رجای بنده ی باایمان، به رحمت بی کران توست، پس آیا مؤمن و کافر یکسانند؟
و در پایانِ دعا، با ندا کردن خداوند متعال، به صفات احدیت، حاجات خود را از درگاه خداوند طلب می نماید و ضمن درخواست آمرزش و طلب مغفرت برای خویش، دعا را تنها سرمایه و امید را تنها دارایی و ندبه و گریه را تنها سلاح خویش دانسته است. [۱۱]
سند دعای کمیل
منبع دعای کمیل، کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی [۱۲] است. شیخ طوسی رحمه الله این دعا را به نام دعای خضر در ضمن اعمال ماه مبارک شعبان نقل کرده است. سید بن طاووس در اقبال الاعمال [۱۳]، علامه مجلسی در زاد المعاد [۱۴] و کفعمی در بلد الامین [۱۵] در ضمن اعمال نیمه شعبان این دعا را آورده‌اند. شیخ عباس قمی نیز در مفاتیح الجنان [۱۶] دعای کمیل را به نقل از مصباح المتهجد شیخ طوسی آورده است.
دعای کمیل از دیدگاه علما و اندیشمندان
امام خمینی قدس سره الشریف درباره ی مضامین عمیق و عرفانی دعای کمیل می فرمایند: «دعای کمیل یک دعای عجیبی است، بسیار عجیب. بعض فقرات دعای کمیل از بشر عادی نمی‌تواند صادر بشود.»[۱۷]
استاد مطهری رحمه الله: «یکی از آن گنجینه‌های بزرگی که در دنیای شیعه وجود دارد این دعاهاست. به خدا قسم گنجینه‌ای است از معرفت… اگر ما جز دعای کمیل از علی و جز دعای ابوحمزه از علی بن الحسین نداشتیم و اسلام در چهارده قرن چیز دیگری نداشت، همین‌که توسط دو تن از شاگردهای اسلام از آن دنیای بدویت و جهالت چنین دو اثری ظاهر شده کافی است. آنقدر اینها اوج و رفعت دارد که اصلًا اعجاز جز این چیزی نیست. [۱۸]
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- سوره غافر، آیه ۶۰
- ترجمه الهی قمشه ای
- حسین انصاریان، شرح دعای کمیل، ج ۱، صفحه ۱۷
- ابن طاووس، اقبال الأعمال، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م، ص۲۲۰
- سوره دخان، آیه ۴
- تاریخ الطبری/ترجمه، ج۶، ص۲۱۹۵، ۲۱۹۹
- ر.ک ناظم زاده قمی، اصحاب امام علی (ع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۱۱-۱۰۱۸
- بحار الأنوار: ۸۶/ ۲۸۲، باب ۲، حدیث ۲۷؛ مستدرک الوسائل: ۶/ ۷۳، باب ۳۶، حدیث ۶۴۶۹.
- سلوه الحزین (الدعوات)، جلد۱، صفحه۳۰
- شیخ کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۴۸۷، ح ۲
- قمی، مفاتیح الجنان، دعای کمیل.
- طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۸ق، ص۵۸۴.
- ابن طاووس، اقبال الأعمال، ۱۴۱۷ق، ص۲۲۰.
- مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۶۰
- کفعمی، البلدالامین، ۱۴۱۸ق، ص۲۶۷؛ کفعمی، المصباح، ۱۴۱۴ق، ص۷۳۷.
- قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۶۹ش، ص۱۱۲.
- صحیفه امام، جلد ۱۹ – صفحه ۶۴.
- آزادی معنوی، ص۶۱.
منابع
- شرح دعای کمیل علامه حسین انصاریان
