فضیلت و اعمال مخصوص ماه رجب

ماه رجب یکی از ماههای پرفضیلت و مبارک است زیرا از تعبیر و تأویل برخی از روایاتِ رسیده چنین برمی‌آید که این ماه، به قدری ممتاز و باارزش است که عنوان «ماه خدا» را به خود اختصاص داده و در این زمینه گوی سبقت را از ماههای شعبان و رمضان ربوده است. چنانچه رسول اکرم صلی الله علیه فرموده اند: «رجب ماه بزرگ خداست و هیچ ماهی در حرمت و فضیلت به پای آن نمی رسد و در این ماه قتال با کافران و خونریزی حرام است، بدانید که رجب ماه خداوند متعال است و شعبان ماه من و رمضان ماه امت من است. هرگاه کسی در ماه رجب یک روز، روزه بگیرد، پروردگار را از خود راضی و خشنود ساخته و غضب الهی از او دور می گردد.»[۱] برای بهره مندی از فضائل و برکات این ماه عزیز، بر آن شدیم تا اعمال مخصوص ماه رجب را در این مقاله گردآوری نماییم. در این ضیافت، همراه ما باشید.

فضیلت ماه رجب

در توصیف کرامت و فضیلت ماه رجب، امام صادق علیه السلام مى فرماید: آن گاه که قیامت برپا شود، منادی ندا سر می دهد؛ أین الرَجَبیون؟ کجایند آنان که ماه رجب را با ارزش دانستند و از آن بهره مند شدند؟ آن گاه از آن خیل و گروه کثیر، عده ای برمی خیزند که قیامت از روشنی صورت و جمال آنها درخشان می شود و بر سرشان تاج های شاهی آراسته به جواهر و دُر و یاقوت قرار داشته و در یمین و یسار هر کدام از آن ها هزار فرشته، کرامت و تعظیم الهی را تهنیت می گویند.

سپس از جانب خدای تعالی ندا می آید که ای بندگان من! به بزرگی و عزتم قسم، چنان جایگاه بزرگ و ارزشمندی به شما عطا خواهم کرد و شما را در چنان جایگاهی که نهرها در آن جاری است جای خواهم داد که تا همیشه جاوید بمانید زیرا که شما به اختیار، در آن ماهی که برای من بزرگ و عزیز است روزه گرفته و اعمال آن را به جای آوردید.

پس خطاب به ملائکه می فرماید: بندگان مرا وارد بهشت کنید.

در این هنگام امام فرمودند: این پاداش و ودیعه برای کسانی است که یک روز از اول یا اواسط یا اواخر ماه رجب را روزه بگیرند.[۲]

در کتاب المراقبات[۳] اینگونه آمده است که: یکی از مراقبت های مهم در ماه رجب، به یاد داشتن حدیث «مَلَک داعی» است که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است؛

پیامبر اکرم صلوات الله فرمود:«خداوند متعال در آسمان هفتم ملَکی را قرار داده است که «داعی» نامیده می شود. زمانی که ماه رجب فرا رسد، این فرشته، هر شب از این ماهِ مبارک تا صبح می گوید:خوشا به حال تسبیح کنندگان خدا، خوشا به حال فرمانبرداران خدا. خدای تعالی می فرماید: من همنشین کسی هستم که با من همنشینی کند، مطیع کسی هستم که فرمان بردارم باشد و بخشنده ی کسی هستم که خواهان بخشایش باشد. ماه، ماهِ من، بنده، بنده ی من و رحمت، رحمتِ من است. هر کسی در این ماه مرا بخواند، همانا او را اجابت خواهم کرد و هرکس که از من چیزی بخواهد به او عطا می کنم و هرکس که خواهان هدایت باشد، او را هدایت می کنم. من این ماه را رشته ی محکمی بین خود و بندگانم قرار دادم که هرکس آن را بگیرد به من می رسد.»[۴]

گرچه همه اوقات و ماه ها آفریده ی خدای تعالی هستند لیکن برخى از ایام از شرافت و فضیلت ویژه ای برخوردارند. با وجود اینکه همه ماه ها و هفته ها و روزهای سال، پرتوى از انوار قدرت بی مثال خداوند جهان آفرین هستند; امّا در میان آنها، سه ماه رجب، شعبان و رمضان، از امتیاز و برجستگى ویژه اى بهره مند هستند. حتی در عصر جاهلیت هم مردم ماه رجب را گرامى مى داشتند و برای آن حرمت قائل بودند.

حضرت محمد صلى الله علیه وآله مى فرمایند: ماه رجب، «شهرالله الأصمّ» است و بدان سبب آن را «اصمّ» نامیدند که هیچ ماهى به پایه عظمت و بزرگی آن نمى رسد. مردم زمان جاهلیت نیز برای رجب حرمت قائل بودند و آنگاه که دین اسلام تجلی یافت، بر حرمت آن افزوده شد. آگاه باشید که رجب، ماه خدا، شعبان، ماه من و رمضان، ماه امت من است پس هرکس که یک روز از این ماه را روزه بگیرد، مستحقّ رضوان الله گردد و آن روزه، خشم و غضب الهى را خاموش نماید و خداوند درى از درهاى جهنّم را بر روی او ببندد. حتی اگر کسى به اندازه تمام وسعت زمین طلا انفاق نماید، برتر از روزه یک روز از ماه رجب نخواهد بود… و هرگاه شب شود، دعایش اجابت خواهد شد، به این صورت که یا در دنیا به او عطا خواهد شد و یا براى آخرتش ذخیره خواهد شد… پیامبر گرامی اسلام صلى الله بعد از آن، ثواب دو، سه، چهار، پنج، تا سى روز، روزه ماه رجب را یک به یک با توضیح مبسوط بیان فرمودند.[۵]

امام کاظم علیه السلام درباره فضیلت ماه رجب مى فرماید: رجب، نام نهرى از انهار بهشت است که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است، از این رو، هرکس یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خدای تعالی از آن نهر به او خواهد نوشاند.[۶]

همچنین ایشان در روایت دیگرى فرمودند: رجب، ماه بزرگی است که پروردگار، اعمال نیک و پسندیده را در آن چندین برابر کرده و گناهان را به برکت آن محو مى کند. پس هرکس که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، به اندازه مسافت یک سال از آتش جهنّم دور خواهد شد و هرکس سه روز از آن ماه را روزه بگیرد، بهشت بر او واجب خواهد شد.[۷]

سید بن طاووس علیه الرحمه در مورد کسانی که قبل از ظهور اسلام و در دوره جاهلیت، مورد ظلم و ستم اربابان و ستمگران قرار گرفتند، اما به انتظار ماه رجب نشستند تا در آن ماه پرخیر و برکت، خداى بزرگ خود را بخوانند و کردگار عادل نیز، دعای بر حقشان را مستجاب فرمود و مصیبت و گرفتارى را از آنها دور گرداند، چند ماجرا نقل کرده است که ما در اینجا، به یکى از آن ها می پردازیم: شخصى، گذارش به مردى افتاد که بیمار و نابینا و خانه نشین شده بود. او از اطرافیان پرسید: چگونه است که این بیمارِ گرفتار، از خداوند متعال طلب عافیت نمی کند؟ در پاسخ به او گفتند: آیا او را نمى شناسى؟ او همان کسی است که به نفرین شخصى به نام «عیاض» گرفتار آمده است.

او گفت: عیاض را به اینجا فرا بخوانید تا داستان این مرد نابینا را براى ما بازگو نماید. وقتى عیاض آمد رو به او کرد و گفت: ماجرای پسرانِ ضیعا را که این مرد یکی از جمع آنهاست براى ما روایت کن. عیاض گفت: این ماجرا از داستان هاى زمان جاهلیت است و من دوست ندارم پس از ظهور اسلام، دوباره آن را باز گویم. آن شخص به او گفت: بهتر است که آن را براى ما بازگو نمایى. پس از آن عیاض گفت: پسرانِ ضیعا، ده تن بودند و یک خواهر داشتند که همسر من بود. آنان با من درگیر شدند و همسرم را از من جدا کردند. من هرچقدر که آنان را به خداوند سوگند دادم و حرمت قوم و خویشى و قرابت را یادآورى نمودم، فایده نداشت و افاقه نبخشید. از این رو، من صبر کردم تا ماه رجب، این ماه محترم و پر فضیلت الهى فرا رسید و آنگاه دست به دعا برداشتم و با حال درماندگى و بیچارگی خداىم را  به استمداد خواندم و دعا کردم که همه آنها نابود و یکى از آنان نابینا و زمین گیر شود. خداوند متعال دعای من را مستجاب فرمود و همه آنها نابود شدند جز این یکی، که بیمار و نابینا و خانه نشین شده است.

اعمال ماه رجب

روزه گرفتن

از مهمترین اعمال ماه مبارک رجب، روزه داری است. در مورد ثواب بسیار روزه داری در ماه رجب، شیخ صدوق رحمه الله در کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال از قول پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله چنین نقل نموده است: آگاه باشید کسی که یک روز از ماه پرخیر رجب را از روی ایمان و به خاطر کسب رضای پروردگار، روزه بگیرد مستوجب رضایت خاصه خداوند خواهد شد و اگر کسی به اندازه تمام وسعت زمین طلا انفاق کند، برتر از روزه یک روز این ماه نخواهد بود.

همچنین چنانچه کسی دو روز از ماه رجب را روزه بگیرد، هیچ کس از اهل زمین و آسمان یارای توصیف کرامتی را که نزد خداوند دارد، نخواهد بود و پاداشی همانند ده تن از راستگویان و صدیقان را خواهد داشت که در طول عمر خود هرگز دروغی نگفته باشند و در روز قیامت همانند کسانی را که آن صدیقان شفاعت نموده‌اند، شفاعت می‌کند و در زمره ی آنان محشور می‌شود تا وارد بهشت گردد و از دوستان آنان باشد. سپس پیامبر صلوات الله ثواب سه روز روزه گرفتن و چهار و پنج تا سی روز از روزه ماه رجب را یک به یک با توضیح کامل بیان فرمودند.

امام صادق علیه السلام نیز فرموده‌ اند: براستی که حضرت نوح در اولین روز از ماه رجب سوار کشتی خود شد و به همراهان خود فرمود که این روز را روزه بگیرند و فرمود کسی که این روز را روزه بگیرد، آتش جهنم به اندازه مسیر یکسال از او دور خواهد شد و کسی که هفت روز از این ماه را روزه بگیرد تمام درهای هشتگانه جنت برای او گشوده می‌شود و کسی که پانزده روز از این ماه را روزه بگیرد حاجاتش برآورده خواهد شد و کسی که روزهای بیشتری روزه بگیرد خدای تعالی ثواب بیشتری به او عنایت خواهد کرد.

در تأیید مطالب ذکر شده شیخ صدوق رحمه الله به سند معتبر از امام صادق علیه السلام روایت می‌کند که: یکی از یاران آن حضرت در روزهای پایانی ماه رجب خدمت آن حضرت رسید. هنگامی که نگاه مبارک امام صادق به وی افتاد، فرمودند: آیا در این ماه روزه گرفته‌ای؟ عرض کرد: خیر. فرمودند: به قدری ثواب از تو فوت شده که میزان آن را هیچ کسی جز خدا نمی‌داند. همانا این ماهی است که پروردگار آن را بر سایر ماه‌ها فضیلت و برتری بخشیده و احترام آن را عظیم شمرده و برای روزه گرفتن در آن، پاداش‌ بسیاری قرار داده است. آن مرد خدمت امام عرض کرد: چنانچه بقیه این ماه را روزه بگیرم، به بخشی از آن ثواب خواهم رسید؟ امام صادق فرمودند: یقین بدار. سپس ثواب‌های بسیاری را از برای کسی که فقط روز آخر ماه رجب یا دو روز آخر ماه یا سه روز آخر ماه را روزه بدارد، بیان فرمودند؛ مانند نجات از سکرات موت [۸]، عذاب قبر و لغزش بر پل صراط و سختی ها و شداید روز قیامت و نایل شدن به برائت از گناهان و رهایی از عذاب آتش جهنم.

دعای ماه رجب

یکی دیگر اعمال مخصوص ماه رجب دعای این ماه است. توصیه شده که در تمام ‏ایّام‏ ماه ‏رجب این دعا را بخوانید که روایت شده حضرت امام سجاد علیه السّلام آن را در حجر اسماعیل و در اوّل ماه رجب خوانده اند:

 بسم الله الرّحمن الرّحیم

یا مَنْ یَمْلِکُ حَوآئِجَ السَّآئِلینَ و یَعْلَمُ ضَمیرَ الصَّامِتینَ، لِکُلِّ مَسْئَلَهٍ مِنْکَ‏ سَمْعٌ حاضِرٌ، وَ جَوابٌ‏ عَتیدٌ، اَللّهُمَّ وَ مَواعیدُکَ الصَّادِقَهُ، و اَیادیکَ الفاضِلَهُ وَ رَحْمَتُکَ‏ الواسِعَهُ، فَاَسْئَلُکَ اَنْ تُصَلِّىَ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، و اَنْ تَقْضِىَ‏ حَوائِجى‏ لِلدُّنْیا وَ الْأخِرَهِ، اِنَّکَ عَلى‏ کُلِّشَىْ‏ءٍ قَدیرٌ.

اى که مالک حاجات خواستارانى و اى که نهاد خاموشان دانى؛ براى هر خواسته‏ اى از جانب تو گوشى شنوا و پاسخى آماده است؛ ‏خدایا به حقّ وعده‏ هاى راستت و نعمت هاى بسیار و رحمت وسیعت، از تو خواهم که درود فرستى بر محمّد و آل محمّد وحوائج دنیا و آخرتم را برآورى که به راستى تو بر هرچیز توانایى.

اذکار ماه رجب

از دیگر اعمال مهم ماه رجب ذکرها و دعاهای این ماه می‌باشد که عبارتند از:

1. هزار مرتبه گفتن ذکر «استغفر اللّه ذا الجلال و الإکرام من جمیع الذنوب و الآثام» که موجب غفران همه ی گناهان می‌شود.
2. قرائت ده‌ هزار مرتبه یا هزار مرتبه سوره مبارکه توحید. در اعتبار آن، در روایتی ذکر شده است که: «کسى که هزار مرتبه آن را بخواند روز قیامت عمل هزار پیامبر و هزار فرشته را با خود به همراه مى‌آورد. و هیچکس نزدیکتر از او به خدا نخواهد بود مگر کسى که بیشتر از او آن را خوانده باشد. و ثواب خواندن این سوره در رجب چندین برابر سایر ایام است.» و نیز« سید بن طاووس» در کتاب اقبال، فضیلت بسیاری برای خواندن سوره‌ ی توحید در ماه رجب نقل کرده است. وی از قول رسول الله روایت کرده است که هر کس خالصانه و با نیت پاک در ماه رجب، ۱۰ هزار مرتبه سوره‌ی مبارک توحید را بخواند، هنگامی که وارد عرصه‌ی محشر شود در حالی که همچون روز تولد، طیب و پاک باشد، هفتاد فرشته به استقبالش آمده و مژده ی بهشت را به او خواهند داد.

9. گفتن صد مرتبه ذکر «أسْتغْفر اللّه الّذی لا إله إلاّ هو، وحْده لا شریک له و أتوب إلیْه». پیامبر اکرم صلی الله فرموده اند هرکس صد بار این ذکر را بگوید و پس از آن صدقه‌ای بدهد، خداوند متعال، اموراتش را با رحمت پایان دهد و هرکس ۴۰۰ بار آن ذکر را بگوید، به فضیلت شهیدان نائل خواهد آمد.
10. گفتن هزار مرتبه ذکر «لا اله الا اللّه»
11. گفتن هزار مرتبه ذکر «سبحان اللّه»
12. گفتن صد مرتبه ذکر «أستغفر اللّه الّذی لا اله الا هو وحده لا شریک له و اتوب إلیه»
13. گفتن ذکر «عظم الذّنب من عبدک فلیحسن العفو من عندک» در سجده‌های نمازهایی که در ماه رجب می خوانیم به تأسی از امام سجاد علیه السلام که این ذکر را در سجده های خود می‌گفتند.
14. گفتن ذکر «استغفر الله و اتوب الیه»؛ در روایت آمده است که هر کس در ماه رجب، به وقت صبح هفتاد مرتبه و شبانگاه نیز هفتاد مرتبه بگوید «اسْتغْفر اللّه و أتوب الیْه» و سپس دست‌هایش را به سمت آسمان بلند کرده و بگوید «أللّهمّ اغْفرْ لی و تبْ علیّ»، چنانچه در همان ماه رجب از دنیا برود، خداوند از وی راضی و خشنود خواهد بود.
15. بعد از هر نمازى این دعا را بخوانید:«یا من ارجوه لکلّ خیر و آمن سخطه عند کلّ شرّ، یا من یُعطى الکثیر بالقلیل یا من یُعطی من سئله یا من یُعطی من لم یسئله و من لم یعرفه تحنّنا منه و رحمه أعطنی بمسألتی إیّاک جمیع خیر الدّنیا و جمیع خیر الآخره و اصرف عنّی بمسألتی إیّاک جمیع شرّ الدنیا و شرّ الآخره فإنّه غیرُ منقوصٍ ما أعطیت و زدنی من فضلک یا کریم» سپس با دست چپ محاسن (صورت) خود را گرفته و انگشت سبابه دست راست خود را حرکت داده و با تضرع بگوید: «یا ذا الجلال و الإکرام یا ذا النّعماء و الجود یا ذا المنّ و الطّول حرّم شیبتی على النّار»

مره رجبیه

انجام عمره در ماه رجب، فضیلت‌های بسیاری دارد. طبق احادیث و روایات ائمه اطهار علیهم السلام، عمره در این ماه، فضیلتی هم‌ ردیف حج تمتع دارد. همچنین طبق روایتی از رسول گرامی اسلام: «افْضل الْعمْره، عمْره رجب»؛ با فضیلت ‌ترین عمره، عمره ی ماه رجب است.[۹]

نمازهای ماه رجب

شصت رکعت برای کل ماه رجب

مستحب است در ماه رجب شصت رکعت نماز خوانده شود به این کیفیت که هر شب از این ماه، دو رکعت نماز بخواند که در هر رکعت آن یک بار سوره فاتحه و سه بار سوره کافرون ‌و یک بار سوره توحید را بخواند و پس از اینکه سلام نماز را داد، دستهای خود را به سوی آسمان بلند کرده و چنین بگوید: «لا إلهَ الا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیْکَ لَهُ له الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیی وَ یُمیتُ وَ هُوَ حَىُّ لا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی‌ کُلِّ شَىْ‌ءٍ قَدِیْرٌ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیْرُ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ الا بِاللَّهِ العَلِىِّ العَظِیْمِ اللّهُمَ صَلِّ عَلی‌ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ النَبىِّ الأُمِّی‌» و در پایان دستهای خود را بصورتِ خود بکشد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: «هر کس که چنین کند، پروردگار متعال، دعای او را مستجاب و پاداش شصت حج و شصت عمره به او خواهد داد.»

چهار رکعت نماز

در روایتی از پیامبر اکرم صلوات الله نقل شده است که ایشان فرمودند: «هر کس یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد و چهار رکعت نماز به‌جای آورد، به صورت دو رکعت دو رکعت (هر دو رکعت به یک سلام) و در رکعت اول ۱۰۰ مرتبه آیه‌الکرسی را بخواند و در رکعت دوم ۲۰۰ مرتبه سوره‌ی توحید را بخواند، قبل از رحلتش، جای خود را در بهشت مشاهده خواهد کرد و یا اینکه کسی جای او را دیده و برای او توصیف خواهد نمود.

نماز جناب سلمان رضی الله عنه[۱۰]

این نماز سی رکعت است که در سه وقت اول ماه رجب، نیمه رجب و آخر آن خوانده می‌شود. به این صورت که:

• • ده رکعت نماز در اول ماه رجب: در اول ماه رجب، ده رکعت نماز خوانده می‌شود و در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و سه مرتبه سوره توحید و سه مرتبه سوره کافرون خوانده می‌شود. پس از سلام نماز، نمازگزار دست‌ها را به سمت آسمان بلند کرده و چنین می‌گوید:

«لا إله إلا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حیٌ لا یموت بیده الخیر و هو علی کل شی ء قدیر. اللهم لا مانع لما أعطیت و لا معطی لما منعت و لا ینفع ذا الجد منک الجد». پس از قرائت دعا، دست ها را به صورت بکشد.[۱۱]

• • ده رکعت نماز در نیمه ی ماه رجب: همانند ده رکعت اول خوانده می شود و پس از سلام، دست‌ها را بلند کرده و این دعا را می‌خواند:

«لا إله إلا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حی لا یموت بیده الخیر و هو علی کل شی ء قدیر إلها واحدا أحدا فردا صمدا لم یتخذ صاحبه و لا ولدا.» و سپس با دست‌ها صورتِ خود را مسح می‌کند. [۱۲]

• • ده رکعت نماز آخر ماه رجب: به همان کیفیت خوانده می شود و پس از سلام، دست‌ها را بالا برده و اینگونه دعا می‌کند:

«لا إله إلا الله وحده لا شریک له له الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حی لا یموت بیده الخیر و هو علی کل شی ء قدیر و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و لا حول و لا قوه إلا بالله العلی العظیم.» و سپس دست‌ها را به صورتِ خود می‌کشد و حاجات و خواسته های خویش را طلب می‌کند. [۱۳]

فضیلت نماز سلمان

پیامبر اکرم صلی الله علیه درباره ی فضیلت این نماز به سلمان فرمودند:«هیچ شخص مؤمنی این نماز را اقامه نمی کند مگر اینکه تمام گناهان کوچک و بزرگش آمرزیده می‌شود، پاداش او همانند کسی است که همه ی روزهای ماه رجب را روزه گرفته،  تا سال آتی، نزد خداوند، در زمره ی نمازگزاران نوشته می‌شود و برایش هر روز، عمل شهیدی از شهدای جنگ بدر نوشته خواهد شد و در برابر هر روزی که در این ماه روزه بگیرد، عبادت یک سالِ کامل  نگاشته می‌شود و هزار مرتبه بالا می‌رود و اگر همه این ماه را روزه بگیرد، خداوند او را از آتش دوزخ نجات داده و بهشت را بر او واجب می‌گرداند. [۱۴]

رسول الله این نماز را علامت مؤمنان و تفاوت آنها با منافقان دانسته و معتقد بودند که منافقان این نماز را نمی‌خوانند.[۱۵] پیامبر اکرم صلوات الله پس از تعلیم این نماز به جناب سلمان فرمودند: چون نمازگزار حاجتش را بخواهد، برآورده خواهد شد و میان او و جهنم هفت خندق فاصله خواهد بود که هر یک به وسعت فاصله ی میان آسمان و زمین است و در برابر هر رکعت، هزارهزار رکعت حساب می‌شود و برائت از آتش و گذر از پل صراط برای او نوشته می‌شود.[۱۶]

اعمال مخصوص روزها و شب های ماه رجب

اعمال شب و روز اول ماه رجب

دعای شب اول ماه رجب

حضرت امام محمد جواد علیه السلام فرمودند: مستحب است که هر شخصی این دعا را در شب اول ماه رجب بعد از نماز عشاء  بخواند:

اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ مَلِکٌ وَ أَنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ مُقْتَدِرٌ وَ أَنَّکَ مَا تَشَاءُ مِنْ أَمْرٍ یَکُونُ‏ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرَّحْمَهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ‏ یَا مُحَمَّدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَى اللَّهِ رَبِّکَ وَ رَبِّی لِیُنْجِحَ (لِی) بِکَ طَلِبَتِی‏ اللَّهُمَّ بِنَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ وَ الْأَئِمَّهِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَنْجِحْ طَلِبَتِی‏؛

اى خدا از تو درخواست مى‏ کنم به اینکه تو پادشاهى و تو بر هر چیز مقتدرى و تویى که هر چه بخواهى از امرت موجود مى ‏شود. اى خدا من رو به تو آورده ‏ام بوسیله پیغمبرت محمد (ص) که پیغمبر رحمت است که درود خدا بر او و آل او باد اى محمد صلی الله اى رسول خدا من‏ تو را وسیله به درگاه خدا که رب من و توست قرار مى ‏دهم تا به آبروى شما روا شود حاجت هایم خدایا به حق پیغمبرت محمد (ص) و امامان از اهل بیتش که درود خدا بر او و آنها باد که حوائجم را برآور.

اعمال روز اول ماه رجب

مهمترین اعمال این روز روزه گرفتن، خواندن نماز سلمان و نیز قرائت دعای مخصوص اول ماه رجب است. روزه ماه رجب بسیار مورد سفارش و تأکید قرار گرفته است. در همین زمینه از پیامبر گرامی اسلام سؤال کردند: اگر کسی توان گرفتنِ روزه نداشته باشد چگونه می تواند به آن فیض عظیم دست یابد؟ رسول الله فرمودند: برای هر روز، قرصی نان صدقه بدهد. سوگند به کسی که جانم در دست اوست، اگر هر روز اینگونه صدقه بدهد، به آنچه گفتم و البته بیش از آن خواهد رسید.

سؤال کردند اگر کسی نتوانست (توانایی مالی نداشت) که صدقه بدهد چه کند؟ ایشان فرمودند: هر روز از ماه رجب این تسبیح را بخواند:«سبحان الإله الجلیل سبحان من لا ینبغی التسبیح إلا له سبحان الأعزّ الأکرم سبحان من لبس العزّ و هو له أهل»

نماز لیله الرغائب

در روایتی از رسول الله آمده است که میان نماز مغرب و عشاء، دوازده رکعت نماز بخوانید (هر دو رکعت به یک سلام) و در هر رکعت، یک بار سوره حمد و سه بار سوره قدر و دوازده بار سوره توحید را می‌خوانی. پس از سلام نماز هفتاد مرتبه می‌گویی: «أللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد النَّبِیِّ الاْمِّیِّ وَ عَلی آلِهِ» سپس به سجده می‌روی و هفتاد بار می‌گویی: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَهِ وَ الرُّوحِ» آنگاه سر از سجده بلند می کنی و هفتاد مرتبه می‌گویی: «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ، إِنَّکَ أنْتَ العَلِیُّ الاْعْظَمُ» دوباره به سجده رفته و هفتاد مرتبه می‌گویی: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَهِ وَ الرُّوحِ» آن‌گاه حاجات خود را می‌طلبی ان‌شاءالله مستجاب خواهد شد.

پیامبر اکرم صلی الله در فضیلت آن فرمودند: «هر کس که چنین نمازی را بخواند، خداوند همه گناهانش را بیامرزد…»

اعمال سیزدهم ماه رجب

شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح الجنان دربارۀ این روز چنین نوشته است: آگاه باشید که در هر یک از ماه‌های رجب و شعبان و رمضان، در شبِ سیزدهم مستحب است که دو رکعت نماز بگزارید به این صورت که: در هر رکعت پس از خواندن سوره حمد، سوره‌های یس و ملک و توحید را بخوانید.

و نیز از پیامبر اکرم صلی الله روایت شده هر کس در شب سیزدهم ماه رجب ده رکعت (پنج نماز دو رکعتی) نماز بگزارد به این ترتیب که در رکعت اول سوره‌های حمد و عادیات را یک بار و در رکعت دوم سوره‌های حمد و تکاثر را یک بار بخواند و دیگر رکعات را نیز به همین صورت بخواند، خداوند گناهان او را می‌آمرزد.

سیزدهم ماه رجب، اولین روز از ایام البیض [۱۷] است و فضیلت بسیاری برای روزه این روز و دو روز بعد وارد شده و چنانچه کسی قصد انجام اعمال اُمّ داوُد را داشته باشد، باید این سه روز را روزه بگیرد. در این روز فرخنده، ولادت با سعادت حضرت علی علیه السلام در میان کعبه مُعَظَّمه به وقوع پیوسته است. از مهم‌ترین اعمال در این سه روز اعتکاف و روزه‌ داری است.

چنانچه گفته شد مستحب است در شب سیزدهم رجب دو رکعت نماز اقامه شود به این صورت که در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و یک مرتبه سوره یس و یک مرتبه سوره ملک و یک مرتبه نیز سوره توحید خوانده شود و در شب چهاردهم چهار رکعت یعنی دو نماز دو رکعتی به همان کیفیّت و در شب پانزدهم شش رکعت به سه سلام یعنی سه نماز دو رکعتی به همان کیفیّت خوانده شود؛ از امام صادق علیه السلام روایت شده است که هر کس این اعمال را انجام دهد، همه فضائل این سه ماه را دریافته و تمام گناهانش البته به غیر از شرک، آمرزیده خواهد شد.

امام صادق علیه السلام فرمودند: «خداوند به این امت سه ماه ارزشمند و پرفضیلت عطا کرد که به امت‌های پیشین نداده بود و آن ماه‌ها، رجب، شعبان و رمضان هستند و سه شبِ باارزش نیز به این امت عنایت کرد که به امت‌های گذشته نداده بود و آن شب‌های سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه است و همچنین سه سوره پرخیر و برکت به این امت عطا کرد که به امّت های سابق نداده بود و آنها سوره‌های یس، مُلک و توحید است، بنابراین، هر کس که میان این سه فضیلت اجتماع کند، میان بهترین عطاهای این امّت اجتماع کرده است».

اعتکاف

این عبادت، عبارت است از ماندن در مسجد برای مدت معین (حداقل سه روز) همراه با روزه گرفتن است. ارکان این عبادت شامل ماندن و اقامت در مسجد و روزه داری است و هیچ عبادت یا اقدام خاص دیگری برای آن ذکر نشده است. با این حال، علاقه‌ مندان بیشتر وقت خود را صرف انجام عبادت و نیایش می‌کنند. نحوه اقامت یا خروج از مسجد در ایام اعتکاف دارای احکام و شرایطی است که در کتب فقهی اسلامی آمده است.[۱۸]

اعمال پانزدهم ماه رجب

چنانچه گفته شد اعتکاف، روزه داری و نماز سلمان از اعمال مشترک روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه رجب است. علاوه بر اینها دعا و ذکر و استغفار و صدقه نیز از جمله اعمال نیمه ی ماه رجب است:

در روایتی درباره اهمیت و اعمال این روز چنین آمده: روزی حضرت آدم علیه السّلام به محضر پروردگارعرضه داشت: خداى من! چه روزها و اوقاتى را بیشتر از بقیه دوست می دارىد؟ خداوند متعال به ایشان وحى فرمود: اى آدم! محبوبترین اوقات پیش من، نیمه ی رجب است. اى آدم! در این روز با فرمانبردارى از خداوند و میهمانى دادن، روزه گرفتن، خواندن دعا، ذکر استغفار و گفتنِ «لا اله الا اللّه» از مقربانِ درگاه من شوید. اى آدم مشیت و خواستِ من بر این امر قرار گرفته است که یکى از فرزندان تو را که شایسته، مهربان، کریم، دانا، بردبار و بزرگ منش بوده و از بد اخلاقى، خشونت و تندخویى بدور است، به مقام نبوت برانگیخته و روز نیمه ی ماه رجب را به او و امتش اختصاص دهم. …. اى آدم! کسى که روز نیمه رجب را روزه گرفته و ذکرگو و فروتن بوده و از فرج خود محافظت نماید و از اموال خود صدقه دهد، پاداشى جز بهشت نزد من نخواهد داشت. اى آدم! به فرزندانِ خود بگو، خود را در ماه رجب حفظ نمایند زیرا که معاصی و ارتکاب گناه در آن بسی بزرگ است.

اعمال شب بیست و هفتم ماه رجب

روز بیست و هفتم ماه رجب، روز مبعث است که عیدی بسیار شریف و عالی مرتبه است. بزرگان دین برای این روز، اعمالی ذکر کرده‌اند:

• • غسل کردن در این روز سفارش شده و بسیار مستحب است.
  • روزه: این روز در میان روزهای سال یکی از چهار روزی است که روزه گرفتن آن فضیلت بسیار دارد و پاداش فراوانی برای آن نقل شده است.

در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین آمده: «هر کس در روز بیست و هفتم رجب روزه بگیرد، خداوند برای او پاداش روزه ۷۰ سال را می‌نویسد».

ابو جعفر محمد بن بابویه در کتاب ثواب الاعمال و امالى، از قول پیامبر اکرم صلّى اللّه چنین نوشته است: «هرکس روز  بیست و هفتم از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند مزار او را به اندازه‌ى چهارصد هزار سال حرکت انسان وسعت داده و نیز آن را از مشک و عنبر آکنده مى‌کند.»[۱۹]

• • ذکر صلوات: در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: «در این روز، روزه بگیرید و بر محمد و آلش بسیار صلوات ‌فرستید.»
  • زیارت رسول خدا و حضرت علی علیه السلام است.
  • دعایی است که وقتی امام موسی بن جعفر علیه السلام را در روز ۲۷ رجب سال ۱۷۹ هجری از مدینه به سوی بغداد می بردند، آن را خواند و به این شرح است: «یا مَنْ اَمَرَ بِالْعَفْوِ وَالتَّجاوُزِ، وَضَمَّنَ نَفْسَهُ الْعَفْوَ وَالتَّجاوُزَ، یا مَنْ عَفی وَتَجاوَزَ، اُعْفُ عَنّی وَتَجاوَزْ یا کَریمُ، اَللّهُمَّ وَقَدْ اَکْدَی الطَّلَبُ، وَاَعْیَتِ الْحیلَهُ وَالْمَذْهَبُ، وَدَرَسَتِ الاْمالُ، وَانْقَطَعَ الرَّجآءُ اِلاَّ مِنْکَ، وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ…»
  • دوازده رکعت نماز: شیخ طوسی رحمه الله از حسین بن روح علیه الرحمه روایت کرده است که در این روز دوازده رکعت نماز بجای می‌آوری و در هر رکعت یک بار حمد و هر سوره‌ای که خواهی می‌خوانی و پس از هر دو رکعت و سلام نماز، این دعا را می‌خوانی: «اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فی الْمُلْکِ، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ، وَکَبِّرْهُ تَکْبیراً، یا عُدَّتی فی مُدَّتی یا وَلیّی فی نِعْمَتی، یا غِیاثی فی رَغْبَتی، یا نَجاحی فی حاجَتی یاحافِظی فی غَیْبَتی، یاکافِیَّ (کافِیَ) فی وَحْدَتی، یااُنْسی فی وَحْشَتی اَنْتَ السّاتِرُ عَوْرَتی فَلَکَ الْحَمْدُ، وَ اَنْتَ الْمُقیلُ عَثْرَتی فَلَکَ الْحَمْدُ وَاَنْتَ الْمُنْعِشُ صَرْعَتی فَلَکَ الْحَمْدُ، صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاسْتُرْ عَوْرَتی، وَ آمِنْ رَوْعَتی، وَ اَقِلْنی عَثْرَتی، وَ اصْفَحْ عَنْ جُرْمی، وَتَجاوَزْ عَنْ سَیِّئاتی فی اَصْحابِ الْجَنَّهِ، وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذی کانُوا یُوعَدُونَ».

وقتی که نماز و دعا پایان یافت، هر یک از سوره‌های حمد، اخلاص، معوّذتین، کافرون، انّاانزلناه و آیه الکرسی را هفت مرتبه می‌خوانی. سپس هفت بار می‌گویی: «لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ واللهُ اَکْبَرُ، وَسُبْحانَ اللهِ وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّهَ اِلاَّ بِاللهِ» و آن‌گاه هفت مرتبه می‌گویی: «اَللهُ اَللهُ رَبِّی لا اُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً». پس از آن، هرچه از خدای تعالی می‌خواهی طلب کن.

نمازهای دیگر روز بیست و هفتم رجب

حضرت امام جواد علیه السلام، عبادت در این شب را برابر با شصت سال عبادت و بندگی می‌دانند و می‌فرمایند:

قبل یا بعد از نیمه شب بیست و هفتم ماه رجب، شش نماز دو رکعتی بخوانید و در آن دوازده سوره از سوره‌هاى کوچک مفصل (از سوره محمد تا پایان قرآن) مى‌خوانى (در هر رکعت بعد از حمد یک سوره) و هنگامى که دوازده رکعت نماز را به پایان بردی و سلام نماز آخر را دادى، هفت بار سوره حمد، هفت بار معوذتین، هفت بار سوره توحید، هفت بار سوره کافرون، هفت بار سوره قدر و هفت بار آیه الکرسى را مى‌خوانى و سپس این دعا را زمزمه می کنی:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَهً وَ لا وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً، اللَّهُمَّ انِّی أَسْأَلُکَ بِمَعاقِدِ الْعِزِّ عَلى‌ أَرْکانِ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهى‌ الرَّحْمَهِ مِنْ کِتابِکَ، وَ بِاسْمِکَ الاعْظَمِ الاعْظَمِ الاعْظَمِ، وَ بِذِکْرِکَ الأَعْلى الأَعْلى الأَعْلى، وَ بِکَلِماتِکَ التَّامَّاتِ الَّتِی تَمَّتْ صِدْقاً وَ عَدْلًا انْ تُصَلِّیَ عَلى‌ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْ تَفْعَلَ بِی ما انْتَ اهْلُهُ.»

و سپس حاجات خود را از خداوند طلب کن، زیرا حاجتی نخواهی خواست جز این که اجابت ‌شود، مگر این که طالب گناه یا قطع رحم یا هلاک گروهى از مؤمنین باشی.و فرداى آن را روزه بگیر زیرا روزه این روز، ثواب یک سال روزه را دارد.

و اگر این نماز را نتوانستی بخوانی نماز سلمان که در نیمه رجب ذکر شد را بخوانید.

رسول خدا صلوات الله فرموده اند: هرکس در شب بیست و هفتم ماه رجب  دوازده  رکعت نماز بخواند و در هر رکعت، یک مرتبه سوره حمد و ده مرتبه سوره اعلی و ده مرتبه سوره قدر را بخواند و زمانی که نماز را به پایان برد، صد مرتبه بر پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم، صلوات بفرستد و صد مرتبه نیز استغفار کند، در این صورت خدای تعالی ثواب عبادت فرشتگان را براى او خواهد نوشت.[۲۰]

اعمال شب بیست و هشتم ماه رجب

نماز روز بیست و هشتم رجب

در برخى کتاب‌هاى فقهی دربردارنده‌ ى رستگارى ‌هاى سلامت ‌بخش و کرامت‌هاى روز جزا، به نقل از رسول خدا صلوات الله اینگونه آمده است:

هرکس که در شب بیست و هشتم ماه رجب دوازده  رکعت نماز بخواند و در هر رکعت یکبار سوره حمد و ده بار سوره اعلی و ده بار سوره قدر را بخواند و پس از آنکه نماز را به پایان برد، صد بار بر پیامبر اکرم صلوات بفرستد و صد بار به درگاه خدا استغفار نماید، خداوند سبحان پاداش عبادت فرشتگان را براى او مى‌نویسد.

روزه روز بیست و هشتم رجب

جعفر بن محمد دوریستى در کتاب الحسنى، به سند خود از امام رضا علیه السّلام آورده است:

«وَ مَنْ صَامَ یَوْمَ الثَّامِنِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ کَانَ صَوْمُهُ لِذَلِکَ الْیَوْمِ کَفَّارَهَ تِسْعِینَ سَنَه»؛ هرکس روز بیست و هشتم رجب را روزه بدارد، روزه‌ى آن روز، کفاره‌ى  نود سال معصیت و گناه است.

اعمال روز آخر ماه رجب

در این روز، شایسته است که نماز جناب سلمان را بجا ‌آوری. همچنین روزه نیز در این روز استحباب فراوان دارد، امام رضا علیه السلام فرمودند: «هر کس روز آخر ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند گناهانش را می‌آمرزد».

کلام آخر

از مجموع روایات و توصیه بزرگان که در این مقاله ذکر شدند، به این مهم دست یافتیم که ماه رجب، از جمله ماههای ارزشمندی است که فضیلت‌های بسیاری دارد و دریچه ی تازه‌ای از معارف و سیر و سلوک به سوی حق را به روی مسلمانان گشوده و پاداش ها و توفیقات بسیاری را از جانب پروردگار برای آن‌ها به ارمغان خواهد آورد.

این ماهِ عزیز، ماه تهذیب نفس و رهایی از کبر و شکوفایی خودسازی و خودشناسی است که از ماه رجب آغاز و به ماه مبارک رمضان ختم می‌شود. خوشا به سعادت آنهایی که ارزش و قدر و اعتبار این ایام را بدانند و از آن بهره کافی ببرند.

پی نوشت ها

1. فضائل الاشهر الثلاثه، ابن بابویه قمی، تحقیق غلامرضا عرفانیان، ص ۲۴
2. اقبال الأعمال، اجازه بنی زهره
3. تألیف میرزا جواد ملکی تبریزی
4. میرزا جواد ملکی تبریزی، المراقبات، فصل هفتم؛ در بیان مراقبت‌های ماه رجب الحرام.
5. فضائل الأشهر الثلاثه، ابن بابویه قمی، ص ۲۴
6. اقبال الأعمال، ص ۶۳
7. اقبال، ص ۶۳۴
8. سکرات موت به سختی‌های گفته می‌شود که هنگام مرگ بر مُحتَضَر وارد می‌شود.
9. الحج والعمره فی الکتاب والسنه، العلامه محمد الریشهری.
10. از جناب سلمان فارسی روایت شده است که در آخرین روز ماه جمادی‌الآخر خدمت پیامبر صلی الله رسید و پیش از این در چنین وقتی نزد پیامبر نرفته بود. حضرت فرمودند‌: ای سلمان! تو از ما اهل بیت هستی و آن‌گاه از فضائل این نماز برای سلمان گفتند. سلمان از ایشان کیفیت نماز را می‌پرسد و پیامبر پاسخ می‌دهد. سلمان گریه‌کنان برای شکر خداوند به سجده می‌افتد. شیخ طوسی در مصباح المتهجد، علامه مجلسی در زاد المعاد و شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان این نماز را در اعمال ماه رجب آورده اند.
11. ابن طاووس، إقبال الأعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۳۷.
12. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۸۱۸.
13. همان
14. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۸۱۷-۸۱۸
15. همان
16. همان، ص ۸۱۹
17. روزهای سپید یا ایام‌البیض، به روزهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه قمری گویند. به باور مسلمانان ایام‌البیض ماه‌های رجب، شعبان و رمضان، دارای فضیلت بسیار هستند. «ایام‌البیض» یعنی روزهایی که شب‌هایش سفید است. منظور، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه قمری است که شب‌های مهتابی دارند.
18. هرآنچه درباره سه‌روز اعتکاف باید بدانید – مشرق نیوز”. Retrieved 29 August 2021
19. ثواب الاعمال، ص  ۸۱ ؛ امالى صدوق، ص  ۴۳۲
20. اقبال الاعمال، نماز شب های بیست و هفتم، هشتم و نهم ماه رجب