مستحبات و مکروهات سجده

سجود، از واجبات و ارکان نماز است و انجام آن، به اعتقاد امام خمینی، به معنی اظهار تذلل و بندگی و نیز ابراز فقر و مسکنت در محضر ربوبی است، رکنی که نشان از افتادگی و خضوع درونی و تواضع و فروتنیِ باطنیِ نمازگزار، ترکِ منیت از خویشتن و چشم بستن بر روی ماسوی الله و سر بر تراب نهادن می‌باشد.[۱] بر نمازگزار واجب است که در هر رکعت از نماز، اعم از نمازهای واجب و مستحب بعد از انجام رکوع، دو سجده نماید. و رکن سجده، آن است که پیشانی و کف دو دست و سر دو زانو و سر انگشتان بزرگ پاها را به زمین بگذارد. دو سجده روی هم یک رکن است به این معنی که اگر کسی در نماز واجب، عمداً یا سهواً هردو را ترک کند، یا دو سجده دیگر به آنها اضافه نماید، نمازش باطل می شود. اما، این رکنِ باشکوه، مستحبات و مکروهاتی نیز دارد که توجه به آنها، می تواند بر کیفیت انجام آن بیافزاید. در این نوشتار بر آن شدیم تا به موضوع مستحبات و مکروهات سجده بپردازیم و شما را با آنها آشنا کنیم. با ما همگام شوید.

مستحبات سجده

چند چیز در هنگام سجده به رجاء ثواب الهى، مطلوب است؛

• بعد از سر برداشتن از رکوع، در شرایطی که بدن آرام است، براى رفتن به سجده تکبیر بگوید و نیز بعد از سجده اوّل و نیز براى رفتن به سجده دوم. به این صورت که؛ کسی که به صورت ایستاده نماز می‌خواند پس از آن که سر از رکوع برداشت و به طور کامل ایستاد ‏‎ ‎‏و کسی که به صورت نشسته نماز می‌خواند، پس از آن که کاملاً نشست، برای رفتن به سجده ‏‎ ‎‏تکبیر بگوید.‏
• موقعی که مرد می‌خواهد به سجده برود، بهتر است اول دست‌ها را بر زمین بگذارد و موقعی که زن می خواهد به سجده برود، اول زانوها را بر روی‏‎ ‎‏زمین بگذارد.‏
• نمازگزار علاوه بر پیشانى، بینى اش را نیز بر روی چیزى که سجده بر آن صحیح است، قرار دهد.
• در حال سجده انگشتان دست را به ‌هم بچسباند و برابر گوش قرار دهد، به طوری ‏‎ ‎‏که سر انگشتان به سمت قبله باشد.‏[۲]
• در سجده دعا کند و از خداوند متعال، حاجت خویش را بخواهد و بر محمد صلی الله و خاندانش صلوات بفرستد. از جمله دعاهای مناسب و توصیه شده در سجده این دعا است: «یٰا خَیْرَ الْمَسْؤولیٖنَ وَ یٰا خَیْرَ الْمُعْطیٖنَ ارْزُقْنیٖ وَارْزُقْ عیٰالیٖ مِنْ فَضْلِکَ فَانَّکَ ذُوالْفَضْلِ العَظیٖمِ»؛ ای بهترین کسی که مردم از او سؤال می‌کنند (حاجت می طلبند) و ای بهترین عطا ‏‎ ‎‏کنندگان، روزی بده به من و عیال من از فضل خودت، پس به درستی که تو دارای ‏‎ ‎‏فضل بزرگ هستی.
• بعد از سجده روى ران چپ خود بنشیند، و روى پاى راستش را بر روی کف پاى چپش بگذارد که این نوع نشستن را تَوَرّک می گویند.
• بعد از سجدۀ اول و آرامش یافتن بدن، ذکر«اسْتَغْفِرُ اللّٰهَ رَبِّی وَ اتُوبُ الَیْهِ» را بگوید. و نیز بین دو سجده بگوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لی وَارْحَمْنی وَأَجِرْنی وَادْفَعْ عَنّی، إِنّی لِمٰا أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقیْرٌ، تَبٰارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعٰالَمیٖنَ».
• سجده را طولانى کند و در حال سجده، تسبیح و حمد و ذکر خداوند را بگوید و صلوات بر حضرت محمّد و آل محمّد بفرستد. (اگر صلوات را به جای ذکری که در سجده‌ها دستور ‏‎ ‎‏داده‌اند، بگوید اشکالی ندارد).‏
• در هنگام نشستن بعد از سجده، دستها را روى ران قرار دهد.
• برای رفتن به سجده ی دوّم، در حالی که بدن آرام گرفته است، تکبیر بگوید و مستحب است هنگام گفتن تکبیر، دستها را بلند کند، همچنان که در تکبیره الاحرام دست هایش را بلند می کند.
• به هنگام بلند شدن از سجده، ابتدا زانوها را از زمین بردارد و سپس دستها را بردارد.
• مستحب است که مردان، آرنج‌ها و شکم را به زمین نچسبانند و نیز بازوها را از پهلوی خود، جدا نگه دارند ‏‎ ‎‏و زنان، آرنج‌ها و شکم را بر زمین بگذارند و اعضای بدن را به یکدیگر بچسبانند.
• هنگامی که می خواهد برای قیام رکعت بعد، برخیزد، انگشتان دست را مشت نکند، بلکه باز کرده و بر زمین پهن کند.
• مستحب است زنان هنگامی که برای قیام بلند می شوند، از حال نشسته، به ‌طور مستقیم و راست، برخیزند بدون آنکه خود را خم کرده و کمانی بسازند.
• به وقت برخاستن برای قیام رکعت بعد، این ذکر را بگوید: «بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَ أَقْعُدُ»[۳] یا اینکه بگوید: «بِحَوْلِ اللّهِ وَقُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَأَقْعُدُ وَأَرْکَعُ وَ أَسْجُدُ».[۴]
• بنا بر برخی روایات، تربت کربلا دارای فضیلت بسیار است و سجده بر روی آن، به هنگام نماز، مستحب است. [۵]

مکروهات سجده

طبق روایات و سیره و سخن بزرگان دین، در سجده، انجام چند امر مکروه شمرده شده است:

• قرآن خواندن در حال سجده مکروه است؛[۶]
• فوت کردن جای سجده برای برطرف کردن گرد و غبار؛ البتّه اگر در اثر فوت کردن، دو حرف از دهان عمداً بیرون آید، بنابر احتیاط لازم نماز باطل است.
• اینکه نمازگزار بین دو سجده، دست ها را بر زمین باقی گذاشته و بر ندارد و در همان حالت به سجدۀ دوّم برود؛ البتّه این در صورتی است که با نشستن بین دو سجده، به گونه‌ای که در مسألۀ «۱۳۶۴» [۷] گذشت، منافات نداشته باشد.
• نشستن به گونه اقعاء [۸]

پاسخ به برخی از سؤالات فقهی در مورد مستحبات سجده

سؤال ۱-آیا پس از سجده ی دوم در همه ی رکعات، گفتن تکبیر وارد شده (یعنی با قصد ورود نه به قصد مطلق ذکر) یا نه؟

پاسخ: به قصد قربت مطلقه جایز است.‌

سؤال ۲- آیا بین نحوه ی انجام دادن سجده بین نمازگزار زن و مرد تفاوت وجود دارد؟

پاسخ: در مقدار واجبِ رکن سجده، تفاوتی میان نمازگزار زن و مرد نیست ولی بنابر روایات و سیره ی بزرگان دین، مستحب است زمانی که مردان به سجده می روند، ابتدا دست ها را به زمین بگذارند ولی زنان مستحب است که اول زانوها را به زمین بگذارند. همچنین مستحب است که مردها آرنج ها را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلوها جدا نگه دارند ولی زن ها آرنج هایشان را بر زمین گذاشته و اعضای بدن را به یکدیگر بچسبانند.‌

سؤال ۳- آیا بوسیدن مهر بعد از پایان نماز، رجحان شرعی دارد؟ آیا مهر نزد شیعیان از تقدس برخوردار است؟

پاسخ: بهتر است که بعد از پایان نماز، سجده شکر بجای آورید و به صورت کلی مُهر، قطعه ای از زمینِ مطهر و پاک است که برای سهولت دسترسی و استفاده به این صورت در آمده و تقدس خاصی ندارد، هرچند که مهر، چنانچه تربت حضرت سیدالشهداء علیه السلام باشد، دارای شرافت و فضیلت بسیار است.

سؤال ۴- آیا استحباب قرار دادن چیزی که سجده روی آن صحیح است در زیر بینی، به سجده های نماز اختصاص دارد یا شامل سجده های قرآنی و سجدهای مستحبی نظیر سجده شکر وسجده سهو هم می شود؟

پاسخ: ظاهراً در استحباب آن تفاوتی وجود ندارد.

سؤال ۵- آیا اگر یک شیعه ی محب اهل بیت علیهم السلام، بر تربت امام حسین علیه السلام سجده کند، حتماً نمازش قبول می شود؟

پاسخ: این موضوع در قبولی نماز و جبران کاستی های آن مؤثر است زیرا یادآور خدمات شهدای اسلام و نیز موجب الگو گرفتن از ایشان است.

پی نوشت ها

1. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاه، ص۳۵۶-۳۵۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸
2. از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: هنگامی که یکی از شما سجده می کند، دو کف دستش (کف شامل انگشتان می شود) را بر زمین قرار دهد، امید است خداوند متعال غلّ و زنجیرهای جهنمّی را در روز قیامت از او دور گرداند. وسائل الشیعه، ج۶، ابواب السجود، باب۲۶، ص۳۸۴، ح۱.
3. استحباب ذکر «بِحَوْلِ اللّهِ وَقُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَأَقْعُدُ» در نماز نشسته ثابت نیست، ولی گفتن آن رجاءً مانعی ندارد.
4. گفتن ذکر «یا حَیُّ یا قَیُّوم» هنگام برخاستن برای قیام رکعت بعد، وارد نشده است.
5. در برخی روایات آمده که امام صادق علیه السلام، مقداری از تربت سید الشهداء را که در کیسه‌ای ابریشمی و زرد رنگ نگه می‌داشته، هنگام نماز بر سجاده خود می‌ریخته و بر آن سجده می‌کرده است.[ طوسی، مصباح المتهجّد، ص۷۳۳؛ دیلمی، ج ۱، ص۱۱۵؛ محمدباقر مجلسی، ج ۸۲، ص۱۵۳؛ آل کاشف الغطاء، ص۳۹] و نیز به موجب برخی متون حدیثی و فقهی، سجده کردن بر تربت و تسبیح گفتن با تربت باعث رقت قلب می‌شود.[ مجلسی، بحارالانوار، ج ۲، ص۱۷۷]
6. کراهت خواندن قرآن در سجده، به معنای ثواب کمتر است.[ توضیح المسائل جامع جلد (۱)، سید علی حسینی سیستانی]
7. مسأله ۱۳۶۴رساله آیه الله سیستانی؛ نمازگزار بعد از تمام شدن ذکر سجدۀ اوّل، واجب است راست بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.
8. اقعاء به معنی سینه پا را بر زمین نهادن و قرار دادن باسن بر روی پاشنه پا می باشد. تعریف یاد شده برای اقعاء، بین فقها مشهور است. اقعاء میان دو سجده، بلکه در همه حالت‌ها در نماز مکروه است.[ نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۱۰، ص۱۸۹ – طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروه الوثقی، ج۲، ص۵۷۵]
9. دفتر آیه الله العظمی مکارم شیرازی، جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی