احکام و شرایط صحت نماز جماعت

برپایی نماز جماعت، از جمله باشکوه ترین و مهمترین مستحبّات دین مبین اسلام و نیز از مقبول ترین و محبوب ترین عبادات نزد پروردگار است که در احادیث و روایات بسیاری به برپایی آن، توصیه و تأکید شده است. آحاد مسلمانان به ویژه کسانی که در همسایگی مساجد سکونت دارند و یا کسی که صوت اذان را از مسجد می شنود، سزاوار است تا جایی که می تواند نمازش را با جماعت بخواند و جایز نیست که بدون عذر، از نماز جماعت سر باز زند. بدیهی است، عملی که تا این اندازه، مقبول و مطلوب درگاه الهی است، باید دارای شرایط و ضوابط ویژه ای باشد. در این مقاله، قصد داریم به شرایط نماز جماعت بپردازیم. با ما همراه باشید.

فضیلت نماز جماعت

در روایت چنین آمده است که:«در صورتی که یک نفر به امام جماعت اقتدا کند، هر رکعت آن ثواب ۱۵۰ نماز را خواهد داشت و اگر اقتدا کنندگان دو نفر باشند، هر رکعت نماز، ثواب ۶۰۰ رکعت نماز را خواهد داشت و هر اندازه که عدد نمازگزاران بیشتر شود، ثواب نمازشان بیشتر خواهد شد و چنانچه تعداد آنان از ده نفر بیشتر باشد، اگر تمام آسمانها کاغذ و تمام آبِ دریاها مرکب و درختها قلم و ملائکه و انس و جن نویسنده شوند، نمی توانند ثواب یک رکعت از آن را بنویسند.»[۱]

آیه الله سیستانی بر اساس آنچه که در روایات معتبر وارد شده است، معتقدند که نماز جماعت بیست و پنج مرتبه افضل از نماز فرادی است. ایشان حاضر نشدن در صفوف نماز جماعت را از روی بی‌اعتنائی جایز نمی‌داند و نیز برای هیچ مسلمانی سزاوار نمی‌داند که بدون عذر و دلیل، نماز جماعت را ترک نماید.[۲]

شرایط صحت نماز جماعت

برای صحیح بودن نماز جماعت، لازم نیست که حتماً نوع و کیفیت نمازی که امام می خواند با نماز مأموم یکسان باشد. بر این اساس، کسی که نیت خواندن یکی از نمازهای واجب یومیه اش را می نماید، می ‌تواند به کسی که یکی از نمازهای یومیه را می‌خواند اقتدا کند، حتی اگر یکی نمازش را تمام می‌خواند و دیگری به صورت شکسته، و یا اینکه نماز یکی ادا است و نماز دیگری قضا. همچنین کسی که قصد دارد نماز آیات بخواند، می‌تواند به کسی که او نیز نماز آیات می‌خواند اقتدا نماید، حتی در صورتی که، موضوعی که به سبب آن نماز آیات می‌خوانند متفاوت باشد.(مثلاً یکی به سبب وقوع زلزله و دیگری برای وقوع کسوف نماز آیات می‌خواند).

اما، کسی که می‌خواهد یکی از نمازهای واجب یومیه را بخواند، نمی‌تواند به کسی که یکی از نمازهای؛ عیدین(عید فطر و عید قربان) و نماز آیات یا نماز میّت و یا نماز احتیاط و طواف را می‌خواند و یا بالعکس، اقتدا نماید همچنین برای خواندن یکی از این نمازهایی که نام برده شد، نمی‌توان به کسی که او هم یکی دیگر از آن نمازها را می‌خواند، اقتدا نمود. در اصل، جواز و مشروعیت خواندن نماز طواف و نماز احتیاط به صورت جماعت محل اشکال است.[۳]

شرایط نماز جماعت

علاوه بر این نکاتی که ذکر شد، فقهای‌ شیعه‌ و سنی‌، برای اینکه نماز جماعت‌، صحیح برگزار شود، رعایت ‌اصول و شرایطی ‌را لازم‌ دانسته‌اند، از آن جمله‌:

1. حاضر بودن حداقل ‌دو نفر در برگزاری نماز جماعت‌، که ‌یک ‌نفر امام باشد و نفر دیگر، مأموم.
2. یکسان‌ بودن‌ نمازی که امام‌ جماعت می خواند ‌با نمازی که مأمومین اقامه می کنند ‌از نظر واجب ‌یا مستحب بودن ‌(البته در نمازهای ‌مستحبی ‌که‌ می‌توان ‌به ‌جماعت ‌خواند)[۳]
3. تقدم نداشتنِ جایگاه ‌مأمومین‌ بر محل اقامه ی نماز ‌امام‌ جماعت‌.
4. نبودن‌ حائل ‌میان ‌نمازگزاران حاضر در صف ‌اول ‌و امام‌ جماعت‌، به‌ گونه‌ای ‌که‌ مأمومین ‌بتوانند امام‌ جماعت را ببینند. اگر شخص مأموم، در آخر یکی از دو سمت صف اول نماز جماعت ایستاده باشد، در صورتی که، نمازگزاران و مأمومینی که بین او و امام جماعت ایستاده‌اند، پس از این که امام جماعت، نماز را شروع کرد، به طور کامل آماده‌ ی اقتدا کردن به نیت جماعت باشند، او نیز می‌تواند به نیت نماز جماعت وارد صف نماز شود.
5. اتصال‌ صفوف برگزاری ‌نماز جماعت‌ به یکدیگر؛ اگر امام جماعت در محراب نماز باشد و هیچ کس پشت سر او، اقتدا نکرده باشد، نمازگزارانی که در دو سمت محراب ایستاده اند و به واسطه ی دیوار محراب، امام جماعت را نمی بینند، نمی توانند به او اقتدا کنند، همینطور، اگر کسی، پشت سر امام جماعت، اقتدا کرده باشد، کسانی که در دو سمت او ایستاده اند و به دلیل وجود دیوار محراب، امام جماعت را نمی بینند، جماعت آنها اشکال دارد، ولی درباره ی صفوفی که پشت سر آنها قرار دارد، نمازشان صحیح است، همچنین است در صورتی که صف های مأمومین، به در مسجد برسد و از آن خارج شود.
6. بلندتر (بالاتر) نبودن ‌جایگاه ویژه ی ‌امام‌ جماعت ‌از مأمومین‌؛ به دلیل همین شرط است که در برخی از مساجد و مصلی ها، سطح‌ محراب که امام جماعت در آن به نماز می ایستد، ‌پایین‌تر از سطح‌ مسجد ساخته می‌شود.[۴]

مسائل مربوط به شرایط نماز جماعت

۱- اگر امام جماعت بدون اینکه قصد امامت داشته باشد، مشغول اقامه ی نماز شود، نماز او و نیز اقتدای مأمومین به او اشکال ندارد. در واقع برای تحقق و صحت جماعت، همین که مأموم، نیتِ اقتدا داشته باشد، کافی است و نیتِ امامت برای امام، واجب نیست، هر چند که درک فضیلت و ثواب نماز جماعت برای امام در صورتی محقق است که نیت امامت و خواندن نماز جماعت داشته باشد.

۲- امامت به نیت خواندن نماز قضای احتیاطی، از صحت برخوردار نیست، بنابراین کسی که می‌خواهد به عنوان امام جماعت، یک نماز را در مسجد یا مکان دیگری اقامه نماید، مجاز نیست که آن را به نیت نماز قضای احتیاطی به جا آورد.

۳- رضایت داشتن امام جماعت، شرط صحت اقتدا نیست، بر این اساس، اقتدا کردن به کسی که به این کار رضایت ندارد، جایز است و اشکالی ندارد.

۴- اقتدا کردن به مأموم که خود به کس دیگری اقتدا کرده و مشغول خواندن نماز است، تا وقتی که نمازش را به جماعت ادامه می‌دهد، صحیح نیست، اما، زمانی که انسان نداند که او مأموم است و در این حال به او اقتدا نماید، اگر در هنگام رکوع و سجده، به وظیفه‌ی یک نمازگزار منفرد عمل کرده باشد، بدین معنی که یک یا چند رکن نماز را به طور عمدی و یا سهوی کم یا زیاد نکرده باشد، نماز وی صحیح خواهد بود.

۵- تکرار کردن نماز جماعت به خاطر مأمومین و نمازگزاران دیگر، فقط برای یک مرتبه در نمازهای واجب یومیه جایز و بلکه مستحب است، اما برای بیش از یک‌ مرتبه جایز نیست، از این رو، گفته می شود که یک امام جماعت می‌تواند در دو مسجد، به اقامه‌ ی نماز جماعت بپردازد و نماز را دوباره بخواند.

۶- در نمازهای واجب یومیه، هر نمازی را می‌توان با هر نماز دیگر اقتدا کرد، به عنوان مثال کسی که نیت ادای نماز عشاء را دارد، می‌تواند به کسی که نماز مغرب را اقامه می کند، اقتدا کند.

۷- حضور زنان در مراسم نماز جماعت، جایز است و اشکالی ندارد و از ثواب نماز جماعت برخوردار است.

۸- شرکت در نماز جماعتی که از نظر شخص مأموم واجد شرایط اقتدا و جماعت باشد، اشکالی ندارد، حتی اگر در نزدیکی مسجدی باشد که در همان زمان، در آن نماز جماعت برگزار می‌شود. صد البته که شایسته است، مؤمنینِ نمازگزار در یک مکانِ واحد جمع شده و همگی در صفوف یک نماز جماعت شرکت کنند تا بر شکوه و عظمت مراسم زیبای نماز جماعت افزوده شود و شایسته است که برگزاری نماز جماعت، وسیله‌ ای برای افزایش وحدت و انس میان مسلمانان باشد، نه اینکه باعث ایجاد تفرقه و  اختلاف و جدایی باشد، بنابراین، در صورتی که برگزاری نماز جماعت در مکان نزدیک مسجد، باعث بروز اختلاف و تفرقه و پراکندگی اجتماع مسلمین شود، جایز نیست.

۹- چنانچه مأموم، زمانی که به نماز جماعت می رسد، امام، مشغول خواندن تشهد آخر نماز باشد، در صورتی که بخواهد به ثواب و فضیلت نماز جماعت برسد، لازم است که نیت کند و تکبیره الاحرام را بگوید، سپس نشسته و تشهد نماز را همراه با امام جماعت بخواند، ولی نباید سلام نماز را بگوید، بلکه اندکی صبر نماید تا اینکه امام جماعت سلام نماز را بگوید، سپس ایستاده و نمازش را بخواند به این صورت که؛ حمد و سوره را بخواند و آن را رکعت اول نمازش به حساب آورد.

* نکته: این دستور العمل، مختص تشهد آخر نماز جماعت است و صرفاً به منظور درک ثواب و بهره مندی مأموم از نماز جماعت است و جایز نیست که آن را در تشهد رکعت دوم در نمازهای سه رکعتی و چهار رکعتی انجام داد.

۱۰- اختلاف در مرجع تقلیدِ امام و مأموم، مانع از صحت اقتدا نیست، از این رو، کسی که در مسئله ی نماز مسافر، مقلد مجتهدی است می‌تواند به امام جماعتی که در آن مسئله، از مجتهد دیگری تقلید کرده است، اقتدا نماید، ولی اقتدا کردن در نمازی که طبق فتوای مرجع تقلیدِ شخصِ مأموم، شکسته است ولی بر طبق فتوای مرجع تقلید شخصی که امام جماعت است، کامل است و یا بالعکس، صحیح نمی باشد.

شرایط نماز جماعت در رساله توضیح المسائل امام خمینی (قدس سره)[۵]

از نظر امام خمینی رحمه الله علیه، برای نماز جماعت، چهار شرط لازم است:

شرط اول: ‏‏بین امام جماعت و مأموم یا بین برخی از مأمومین و برخی دیگر که واسطه ی اتّصال آنها به‏‎ ‎‏امام جماعت می باشند، مانع و حائلی که مانع دیدن است، وجود نداشته باشد. البته این شرط، در صورتی است که‏‎ ‎‏مأموم مرد باشد، ولی چنانچه مأموم زن به امام جماعت مرد اقتدا کند، وجود حائل بین او و امام یا بین او ومأمومین‏‎ ‎‏مرد، اشکالی ندارد، اما وجود مانع و حائل بین مأموم زن و مأمومین زن دیگر که واسطه ی اتّصال او‏‎ ‎‏به امام جماعت هستند و همچنین بین او (زن) و بین امام جماعت، در صورتی که زن باشد ـ بر فرض جایز بودن امام‏‎ ‎‏جماعت شدن زن ـ محل اشکال است.‏

‏‏شرط دوم: ‏‏محلی که امام جماعت ایستاده است، باید بالاتر از جایگاه نماز خواندن مأمومین باشد، مگر آن که به مقدار اندکی‏‎ ‎‏باشد و البته احتیاط بر این است که به مقداری که عرفاً ـ ولو با مسامحه ـ نگویند که جای امام‏‎جماعت ‎‏بلندتر است، اکتفا شود. این در صورتی است که بالاتر بودن جایگاه مأموم از محل نماز خواندن امام جماعت هر چند که خیلی هم بالاتر باشد‏‎ ‎‏مانعی ندارد، البته چنانچه بلندی ذکر شده، معقول و متعارف باشد مانند پشت بام دکان و خانه، نه مثل‏‎برج ها و ‎‏ساختمان های بلندی که در زمان ما معمول شده است، بنابر احوط (وجوبی).‏

‏‏شرط سوم: ‏‏مأموم نباید از امام جماعت و یا از صف جلوتر از خودش، زیادتر از حد معمول فاصله داشته باشد و احتیاط بر آن‏‎ ‎‏است که بین سجده گاه مأموم و محل ایستادن امام جماعت یا بین سجده گاه کسی که در صف عقب ایستاده است و محل ایستادن کسی که در صف جلویی ایستاده است، بیشتر از یک قدم‏‎ ‎‏معمولی، فاصله نباشد، بلکه احتیاط بیشتر از آن، این است که محل سجده کردن مأمومی که در صف عقب‏‎ ‎‏ایستاده است، بدون فاصله پشت پای کسی باشد که در صف جلوتر نماز می خواند.

‏‏شرط چهارم: ‏‏محل ایستادن مأموم، جلوتر از جایگاه ایستادن امام جماعت نباشد و احتیاط واجب آن‏‎ ‎‏است که از امام جماعت عقب تر بایستد هر چند که میزان آن، کم باشد، و در صورتی که جایگاه نماز خواندن مأموم جلوتر از امام جماعت نباشد،‏‎ ‎‏ولی به سبب بلندی قدّش، در هنگام رکوع و سجده از او جلوتر قرار بگیرد، اشکالی ایجاد نمی کند، اگرچه که احتیاط (مستحب) بر این است که در تمام حالات اقامه ی نماز، مأموم جلوتر نباشد،‏‎ ‎‏مخصوصاً به هنگام نشستن برای تشهد و سلام و بین سجدتین، زانوهایش نباید جلوتر از امام جماعت قرار بگیرد.‏

‏‏مسائل مربوط به شرایط نماز جماعت در رساله امام خمینی

مسأله ۱ ـ ‏‏تاریکی و گرد و غباری که مانع دید شود، حائل و مانع محسوب نمی شوند، همچنین‏‎ ‎‏نهر آب و راه و مانند این ها، اگر به اندازه ای که برای برگزاری نماز جماعت ممنوع است فاصله نیندازند،‏‎ ‎‏حائل به حساب نمی آیند. در همین راستا، پنجره توری نیز حائل محسوب نمی شود، مگر این که سوراخ ها و روزنه هایش به اندازه ای تنگ باشد که عرفاً مانع و دیوار شمرده شود و‏‎نیز، ‎‏شیشه ای که آن سویش پیدا است، خالی از قرب نیست که حائل به حساب نیاید، ولی‏‎ ‎‏احتیاط (مستحب) اجتناب از قرار گرفتن در پشت آن به هنگام نماز جماعت است.‏

‏‏مسأله ۲ ـ ‏‏حائل کوتاهی که در جمیع حالات و اعمال نماز، مانع دید نمی شود، هر چند که در حال‏‎ ‎‏سجده مانع دید شود، مثلاً چنانچه به اندازۀ یک وجب یا بیشتر از آن باشد، در صورتی که در حالت‏‎ ‎‏نشسته مانع دید نباشد، اشکالی ندارد ولی در غیر این صورت محل اشکال است و در آن، احتیاط ترک نشود.‏

‏‏مسأله ۳ ـ ‏‏حائل بودن مأمومین جلوتر برای کسانی که در صفوف عقب هستند، ولو اینکه هنوز داخل نماز نشده باشند، لیکن آماده ‎‏شروع کردن نماز باشند اشکالی ندارد، همچنین چنانچه به دلیل طولانی بودن صف اولِ نماز، بعضی‏‎ ‎‏از مأمومین این صف یا حتی بیشتر آنان، امام جماعت را نبینند و یا به دلیل طولانی تر بودن صف دومِ نمازگزاران از صف‏‎ ‎‏اول، بعضی از مأمومین آن، افراد حاضر در صف اول را نبینند، اشکالی ندارد.‏

‏‏مسأله ۴ ـ ‏‏چنانچه صفوف نماز جماعت، به قدری زیاد باشد که مثلاً به در مسجد رسیده باشد و یک یا چند صف در‏‎ ‎‏خارج از مسجد تشکیل شود، به طوری که مثلاً یک نفر از افراد صف در مقابلِ در و بقیه نمازگزاران در دو‏‎ ‎‏طرف در، (به عنوان مثال  پشت دیوار) بایستند، بنابر احتیاط (واجب)، نماز کسانی که دو طرف در‏‎ ‎‏ایستاده اند و بین آنان و مأمومین صف جلویی، حائل و مانعی (دیوار مسجد) وجود دارد، باطل است، بلکه‏‎ ‎‏بطلان نماز جماعت آنان خالی از قوّت نیست.

همچنین است نماز مأمومینی که در دو طرف محرابی که‏‎ ‎‏داخل دیوار قرار گرفته است، ایستاده اند و بین آنان و امام جماعت حائل وجود دارد، یعنی نمازشان باطل است، ولی نماز‏‎مأمومین ‎‏صفوف بعدی صحیح است.‏

‏‏مسأله ۵ ـ ‏‏اگر در اثنای خواندن نماز، حائلی ایجاد شود یا فاصله و مانعی که مبطل نماز جماعت است به وجود آید،‏‎ ‎‏بنابر اقوی، مانند این است که از ابتدا، حائل یا فاصله ی مذبور وجود داشته و نماز جماعت باطل می شود‏‎ ‎‏و باید به صورت فرادا ادامه داده شود.‏

مسأله ۶ ـ ‏‏به وجود آمدن حائل متحرک و غیر ثابت، مانند عبور انسان یا حیوان اشکالی ندارد، البته‏‎ ‎‏اگر کسانی که عبور می کنند، به یکدیگر پیوسته باشند، هر چند که در حال حرکت باشند، جایز نیست.‏

‏‏مسأله ۷ ـ ‏‏اگر خواندن نماز افراد صف جلویی به پایان برسد، ادامه دادن اقتدای مأمومی که پس از آن ها‏‎ ‎‏ایستاده است، (مثلاً در صف های بعدی) اشکال دارد، حتی اگر آن افراد بدون درنگ به نماز جماعت‏‎ ‎‏برگردند، بنا بر این احتیاط به این امر که به نماز فرادا عدول کنند، ترک نشود.‏

‏‏مسأله ۸ ـ ‏‏در صورتی که معلوم باشد که نماز افراد صف جلویی باطل است، چنانچه افرادِ آن صف، حائل‏‎ ‎‏یا فاصله ی ممنوع ایجاد کند، نماز جماعت مأمومی که در صف عقب تر ایستاده است، باطل خواهد بود. ولی‏‎ ‎‏در صورتی که معلوم نباشد که نماز افراد حاضر در صف جلویی، صحیح است یا نه، نماز آن ها باید حمل بر صحّت‏‎ ‎‏شود و چنانچه نماز افراد حاضر در صف جلو بر طبق تقلید خودشان، صحیح باشد و بر طبق تقلید مأمومین حاضر در صف‏‎ ‎‏بعد باطل باشد، پیوستن به آن نماز جماعت، در صورتی که صف جلویی، حائل یا باعث ایجاد فاصله ممنوعه شده ‎‏باشد، اشکال دارد.‏

‏‏مسأله ۹ ـ ‏‏مأمومین صف های عقب تر، در صورتی که افراد حاضر در صفوف جلو ایستاده اند و‏‎ ‎‏آماده ی گفتن تکبیره الاحرام هستند، جایزند که قبل از آن ها تکبیره الاحرام را بگویند.‏

پی نوشت ها

1. موسوی خمینی، روح‌الله، توضیح المسائل، ص۱۸۹، م ۱۴۰۰
2. توضیح المسائل، سید علی سیستانی، مسئله ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱
3. «هیچ یک از نمازهای مستحب را نمی‌توان به جماعت خواند، مگر نماز عید فطر، عید قربان و نماز استسقاء (باران). مسئله ۷۰۷ رساله فتاوای حضرت آیه الله خامنه ای»
4. الدروس ‌الشرعیه ‌فی‌ فقه ‌الامامیه‌، ج‌۱، ص‌۲۲۰-۲۲۱
5. ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی (قدس سره)، ج ۱، ص ۳۰۶ و ۳۰۵ و ۳۰۴