شرح کامل احکام زکات و نکات پیرامون آن
زکات، از فروع دین اسلام و یکی از واجبات مالی دینی است که مطابق آن، لازم است مسلمانان مقدار معینی از ۹ قلم کالا (طبق نظر برخی مراجع، ده قلم کالا) را به منظور مصرف در زندگی نیازمندان و فقرا و نیز سایر امور اجتماعی بپردازند. در منابع دینی، زکات در کنار فریضه نماز و امر جهاد قرار گرفته و یکی از پنج ستون دین اسلام است. در این مقاله، به احکام و جزئیات مسئله زکات خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.
زکات چیست؟
زکات، یک تعهد و پرداخت مالی است که در مورد برخی از امور وضع شده است. اموری که انسان، غالباً آنها را به کمک نیروی طبیعت به وجود آورده و بهره برداری می کند، در این موارد، طبیعت به سهولت و سادگی ، انسان را از ذخایر درونی خود متنعم می سازد. به این صورت که انسان به نسبتِ زحمتِ کمی که کشیده و بهره برداری بیشتری که از طبیعت داشته، محصولی را به دست آورده است. به عنوان مثال در مورد گندم؛ که انسان آن را تولید می کند، شاهد هستیم که فکر و عمل انسان، دخالتِ اندکی دارد و بخش اعظم وظیفه تولید گندم، مربوط به فعالیت طبیعت است. به همین علت است که اسلام، از انسان می‌خواهد که در قبال استفاده از سخاوت طبیعت، مقداری از آن را به عنوان زکات، برای مصارف خیر بپردازد.
زکات در لغت
واژه زکات از ریشه «ز ک و» به معنی رشد و نمو و زیاد شدن است.[۱] فراهیدی [۲] درباره معنای لغوی واژه زکات می‌گوید: «زکات مال به معنی پاک کردنِ آن مال است و جمله ای که در باب زکات آمده: «زکا الزرع یزکو زکاء» به معنی رشد کردن کشتزار و محصولاتِ آن است.»[۳]
راغب اصفهانی [۴] زکات را به مفهوم رشدی که از برکت خداوند، حاصل شده، می‌داند.[۵] علامه طباطبایی رحمه الله علیه نیز، تطیر و پاک سازی را، معنای لغوی زکات می داند.[۶]
زکات در اصطلاح شرع
در اصطلاح شرع، وجوب پرداخت اندازه معینی از برخی اموال که به حد نصابی خاص رسیده باشند را زکات می گویند. با توجه به تعاریف بالا، علت این نامگذاری، به منظور پاکیزه کردن نفس انسان و یا امید داشتن به برکتِ مال و فراوانی آن است.[۷]
معنی عام زکات
اصطلاح زکات، یک معنای عام هم دارد که تمامی کمک‌های واجب و مستحب به دیگران را در بر می گیرد.
زکات یا صدقه؟
در برخی از آیات قرآن [۸] برای اشاره به مفهوم زکات، از واژه صدقه آمده است، به این صورت که برای زکات واجب از اصطلاح صدقه واجب استفاده شده تا از صدقه‌های مستحب متمایز شود.
تفاوت زکات و صدقه
اما، راغب اصفهانی برای بیان تفاوت صدقه و زکات، توضیح مکفی ارائه کرده است: «صدقه، در اصل برای امور مستحبی و زکات در امور واجب به کار می رود؛ لیکن در مورد زکات واجب، از آن جهت که صاحبش، آن را از روی میل و رغبت می‌پردازد، صدقه نیز می‌گویند.[۹]
زکات به نظر مشهور فقهیان شیعه به نه چیز تعلق میگیرد:
- گندم
- جو
- خرما
- کشمش
- طلا
- نقره
- گاو
- گوسفند
- شتر [۱۰]
البته برخی از مراجع، سرمایه و مال التجاره را نیز به موارد فوق افزوده‌اند [۱۱] هرچند که طبق رأیِ رایج در بین فقها و علمای شیعه، پرداخت زکات برای سرمایه مستحب است. [۱۲] برخی از فقها نیز، پرداخت زکات در غیر موارد نه گانه را در شرایط خاصی واجب دانسته اند.[۱۳]
در صورتی که کسی، مالک یکی از این مواردِ نه گانه باشد، طبق حصول شرایطی، واجب است تا مقداری از آن مال را که در شریعت مقرر شده است، به عنوان زکات پرداخت نماید. برای صحت پرداخت زکات، نیت لازم است، زیرا زکات، یک واجبِ عبادی-مالی است و به همین خاطر، واجب است که زکات دهنده آن را به قصد قربت و اطاعت از فرمان خداوند پرداخت کند.[۱۴]
زکات در آیات قرآن
زکات یکی از مهمترین برنامه‌های اقتصادی در دین اسلام است. این کلمه، همراه با مشتقاتش در قرآن ۵۹ مرتبه به کار رفته، که در ۲۷ مورد، همراه با نماز آمده است، از آن جمله:
- وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاهِ فَاعِلُونَ [۱۵]
- الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَ آتَوُا الزَّکَاهَ…[۱۶]
- …وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلَاهَ ۚ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أُولَـٰئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْرًا عَظِیمًا [۱۷]
- رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَ لَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّـهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاهِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاهِ ۙ…[۱۸]
زکات در احادیث و روایات
در کتاب وسایل الشیعه [۱۹] و مستدرک آن [۲۰]، ۱۹۸۰ حدیث، در باب موضوع زکات آمده است که اهمیت بالای این اصل را می‌رساند. از آن جمله:
- عَنْ اَبى جَعْفَرٍ علیه السلام قالَ: «بُنِىَ الاْءسْلامُ عَلى خَمْسَهٍ: عَلَى الصَّلاهِ، وَالزَّکَاهِ، وَالصَّوْمِ، وَالْحَجِ وَالوِلایَهِ.»؛ امام باقر علیه السلام فرمود: دین اسلام بر پنج پایه استوار است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایتِ اهل بیت علیهم السلام.[۲۱]
- حضرت علی علیه السلام فرمود: «شما را به زکات وصیّت مى کنم، از رسول خدا صلوات الله علیه و آله شنیدم که مى فرمود: زکات، پل اسلام است، پس هر کس که زکات بپردازد، از پل مى گذرد، و کسى که آن را نگهدارد به پایین آن سقوط خواهد کرد، و (پرداخت) زکات خشم پروردگار را فرو مى نشاند.»[۲۲]
- امام رضا علیه السلام فرمودند: «خداوند متعال، به سه کار همراه سه کار دیگر فرمان داده است:
۱ـ امر به نماز و زکات کرده است. پس کسى که نماز را ادا کند، ولى زکات را نپردازد، نمازش نیز پذیرفته نمى شود.
۲ ـ فرمان به سپاسگزارى از خود و پدر و مادر داده، پس کسى که از پدر و مادرش قدردانى نکند، شکر خدا را هم بجا نیاورده است.
۳ ـ امر به تقواى الهى و صله رحم نموده است، پس هر کس که صله رحم انجام ندهد، تقواى الهى را نیز مراعات نکرده است.[۲۳]
مصارف زکات
خداوند متعال، در آیه ۶۰ سوره توبه، مصارف زکات را با جزئیات شرح داده است:«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ ۖ فَرِیضَهً مِنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»؛ زکاتها مخصوص فقرا و مساکین و کارکنانی است که برای (جمع آوری) آن زحمت می‌کشند، و کسانی که برای جلب محبّتشان اقدام می‌شود، و برای (آزادی) بردگان، و (ادای دین) بدهکاران، و در راه (تقویت آیین) خدا، و واماندگان در راه (در راه ماندگان)؛ این، یک فریضه (مهم) الهی است؛ و خداوند دانا و حکیم است![۲۴]
نکته: مراد از واژه «صدقات» در این آیه، همان زکات واجب است.[۲۵]
پیشینه زکات
اصل زکات، پیش از ظهور اسلام در سایر ادیان الهی نیز وجود داشته است؛ بدین معنی که زکات به همراه نماز، از فضیلت های مشترک بین همه ادیان الهی است و سندِ این ادعا، آیات بسیاری است که خداوند در قرآن کریم آورده است.[۲۶]
البته، زکات در اسلام با زکاتی که در سایر ادیان آسمانی آمده، تفاوت اساسی دارد؛ چنانچه با بررسی در مفهوم آیات و روایات اسلامی در می‌یابیم که مسئله زکات در اسلام، مانند سایر ادیان، تنها یک سفارش و توصیه اخلاقی-اجتماعی نیست، بلکه فریضه ی واجبی از جانب خداوند است که عدم الترام به آن، عینِ فسق بوده و منکر وجوب آن، کافر است.[۲۷]
حکمت زکات
طبق روایتی که از امام کاظم علیه السلام نقل شده، حکمت وجوب زکات، گشایش روزی نیازمندان است؛ قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَر علیه السلام: «اِنَّمَا وُضِعَتِ الزَّکاهُ قُوتا لِلْفُقَراءِ وَتَوْفیرا لِأَمْوالِهِمْ»؛ زکات قرار داده شده، تا خوراک نیازمندان و مایه افزایش ثروت آنان باشد.[۲۸]
آثار پرداخت زکات
همانطور که قبلاً هم اشاره شد، روایات بسیاری در رابطه با اصل زکات از جانب معصومین علیهم السلام نقل شده که لزوم این فضیلت عبادی را نمایان می کند. با بررسی این روایات و احادیث، آثار و برکات پرداخت زکات را درمی یلبیم. آثاری همچون:
- شرط قبولی نماز
- مایۀ تطهیر و تزکیه روح آدمی
- دفع بلا از خود شخص زکات دهنده و دیگران
- فرو نشاندن خشم خدا
- عامل محبوب شدن نزد خدا
- تزکیه نفس و فزونی مال
- عامل خیر و صلاح جامعه
- حافظ سرمایه و اموال
- باعث آمرزش گناهان
- زیاد شدن رزق و روزی
- شفای بیماران
- آزمایشی برای افراد دارا و کمکی برای نیازمندان
- درمان بخل
- سبب گشایش و مغفرت برای اموات
- فقر زدایی
آثار ترک زکات
همانطور که پرداخت زکات آثار فراوانی به همراه دارد، ترک آن نیز آثار زیانباری برای شخص به همراه خواهد داشت، آثاری همچون:
- عدم قبولی نماز
- مرگ در حال بی ایمانی
- تلف شدن سرمایه و اموال
- زیان و خسارت دو برابر
- نیازمند و محتاج شدن
- زکات ندادن یکی از اقسام دزدی است، بنابراین، ترک زکات، گناه دزدی را در کارنامه اعمال شخص جای می دهد.
- هزینه کردن در راه گناه و اشرار
- محرومیت از رحمت الهی
- مالی که زکات آن، داده نشده، آتش روز قیامت می‌شود..
- برداشتن برکت از روی زمین
شرایط پرداخت زکات
اما، مراجع عظام تقلید برای وجوب و نصابِ موارد شمولِ زکات، شرایط و احکامی را بیان کرده‌اند که برای آگاهی دقیق از جزئیات آنها، لازم است تا به رساله ی توضیح المسائل مرجع تقلیدِ خود، مراجعه کرد. لیکن، نظر مشهور مراجع در این احکام چنین است:
شرایط زکات نقدین (طلا و نقره)
برای اینکه زکات به طلا و نقره تعلق بگیرد، سه شرط وجود دارد:
１. زکات نقدین، در صورتی واجب می‌شود که به صورت سکه بوده و معامله و داد و ستد با آنها معمول باشد.
２. رسیدن به حدّ نصاب: نصاب اولِّ طلا بیست مثقال شرعی (یعنی حدود ۶۹ گرم) و نصاب اول نقره، دویست درهم (یعنی حدود ۶۰۰ گرم) و زکات آن یک چهلم این مقدار است.[۲۸]
３. گذشت سال: بعد از آنکه شخصی، دوازده ماه مالکِ طلا و نقره بود، لازم است که زکات آن را بدهد، ولی از اول ماه دوازدهم نمی تواند طوری در آن مال، دخل و تصرف کند که از بین برود و چنانچه تصرف کند، ضامن است، و اگر در ماه دوازدهم بدون اختیار و اراده او برخی یا تمام شروط زکات از بین برود، زکات بر او واجب نیست. [۲۹]
شرایط زکات غلات اربعه
به منظور تعلق زکات به غلات اربعه (گندم، جو، خرما و کشمش) دو شرط اساسی وجود دارد:
۱. مالک بودن زراعت
۲. رسیدن به حد نصاب (یعنی۲۰۷ مَن که معادل ۸۴۷ یا ۸۸۵ کیلوگرم است.) فقط در این مقدار و یا بیشتر از آن، زکات واجب است و کمتر از آن، زکات ندارد، حتی اگر اندکی کمتر از این میزان باشد. [۳۰]
نکته: مقدار زکات در مورد غلات، با توجه به شرایط و انواع مختلف آبیاری، بین یک دهم تا یک بیستمِ محصول است.[۳۱]
شرایط زکات انعام ثلاثه (گاو، گوسفند، شتر)
برای تحقق زکات در مورد دام های مذکور، چهار شرط وجود دارد:
۱. گذشتِ سال
۲. چریدن از علف های دشت و بیابان نه علوفه ی چیده شده
۳. بی‌کار بودنِ دام در طی سال
۴. رسیدن به حدّ نصاب: نصاب اول در مورد شتر، ۵ نفر است که یک گوسفند زکات آن است. زکات اول گاو ۳۰ رأس است که زکات آن پرداختِ یک گوساله دو ساله است. زکات اول در مورد گوسفند، ۴۰ رأس و زکات آن، پرداخت یک گوسفند است.[۳۲]
زکات فطره چیست؟
زکات فطره، که در پایان ماه مبارک رمضان و با رؤیت هلال ماه شوال، واجب می شود، مقدار مالی است که پرداخت آن با حصول شرایطی در عید فطر، بر مکلفین فرض می شود. مقدار زکات فطره، به اندازه یک صاع (تقریباً سه کیلوگرم) گندم یا جو یا خرما یا کشمش( و یا برنج) برای هر نفر است و لازم است فرد مکلف، برای خود و نیز همه ی افرادی که نان‌خور او محسوب می‌شوند (تحت تکفل او هستند) این زکات را پرداخت نماید. البته می توان به جای هر یک از این اقلام، معادل قیمت نقدی آن را پرداخت نمود.
زکات سلامتی اعضای بدن
درست است که در تعریف زکات، گفته شده که یک تعهد مالی- عبادی است و به نُه چیز تعلق می گیرد، لیکن مورد دهم که برخی از علما آن را احتیاط لازم دانسته اند، سرمایه است و یقیناً سرمایه به دارائی های مادی و ریالی ختم نمی شود. از این رو، در معنای گسترده، می توان برای هر نعمتی زکاتی منظور نمود که با ادای آن، نعمت مورد نظر، رُشد و برکت پیدا می‌کند و بقا و سلامتِ آن، استمرار می یابد.
امام صادق علیه السلام، در روایتی که در کتاب مصباح الشریعه آمده، زکات اعضا و جوارح بدن انسان را اینچنین توصیف می نمایند:
· زکات زبان، همانا، خیرخواهی برای جمیع مسلمین و آگاه نمودن انسان های غافل و تسبیح گفتن و ذکر بسیار است.
· زکات چشم، چشم پوشی از گناهان و شهوات و نگاه عبرت آمیز است.
· زکات گوش، استماع دانش و حکمت و آیات و آموزه های قرآن و هرچیزی که اعتلای روح انسان را در پی دارد و نیز، پرهیز از چیزهایی که موجب اسارت روح است؛ گناهانی مانند دروغ گویی و غیبت کردن و …
· زکات دست ها، بخشش و انفاق از نعمتهای الهی و استفاده از آنها در جهت نشر علم و دانش و هرچیزی که مسلمانان در راه فرمانبرداری خداوند، از آن سود می‌برند و نیز، پرهیز از به کارگیری آنها در انجام کارهای ناصواب.
· زکات پاها، تلاش در جهت احقاق حق خداوند و مبادرت به دیدار صالحان و رفتن به مجالس ذکر و اصلاح امور مردم و صله رحم و جهاد و هرچیزی که صلاح دین انسان، در گروِ آن است.[۳۳]
زکات سایر نعمت ها
امام علی علیه السلام، در حدیثی زکات برخی از نعمت های الهی را اینگونه تشریح نموده اند:
- زکات علم و دانش، نشر و تعلیم و گسترش دادن آن است.
- زکات جاه و مقام، استفاده از آن برای انجام کارهای خیر است.
- زکات ثروت، بخشش است.
- زکات قدرت، انصاف داشتن است.
- زکات جمال و زیبایی، پاکدامنی است.
- زکات پیروزی، احسان است.
- زکات بدن، روزه و جهاد در راه خداست.
- زکات دارایی، نیکی به همسایگان و صله ارحام است.
- زکات صحت و تندرستی، مجاهدت در راه اطاعت و فرمانبرداری خدای تعالی است.
- زکات شجاعت، جهاد است.
- زکات حاکم، دادرسی درماندگان است.
- زکات نعمتهای الهی، انجام کارهای نیک است.
- زکات آگاهی، بذل آن به کسانی است که استحقاقِ داشتن آن را دارند و نیز واداشتن نفس، برای عمل به آن است.[۳۴]
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۱۶-۱۷
- خَلیل بنِ احمد فراهیدی دانشمند ادبیات عرب و بنیان‌گذار علم عَروض در سده دوم هجری است. وی را واضع علم نحو و عروض دانسته‌اند و نخستین فرهنگ لغت عرب به نام العین، به شیوه‌ای کاملاً نو و ابتکاری، منسوب به اوست.
- فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۳۹۴
- ابوالقاسم حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (درگذشته ۳۹۶–۴۰۱ قمری) لغت‌شناس و از ادیبان و حکیمان اهل اصفهان بود.
- راغب اصفهانی، المفردات، ماده «زکو».
- طباطبایی، المیزان، ج ۱۵، ص۹؛ ترجمه المیزان، ج ۱۵، ص۱۲
- تبیین اللغات لتبیان الایات، محمد قریب، ج ۱، باب زکوه
- برای نمونه نگاه کنید به: سوره توبه، آیه ۶۰ و ۱۰۳.
- راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ماده «صدق»، ص۴۸۰.
- المحقق الحلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۷.
- توضیح المسائل سید علی سیستانی
- نجفی، جواهر الکلام ج۱۵، ص۷۲-۷۳
- العلامه الحلی، مختلف الشیعه، ج۳، ص۱۹۵
- https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=45785&mid=258398
- سوره مؤمنون، آیه ۴
- سوره حج، آیه ۴۱
- سوره نساء، آیه ۱۶۲
- سوره نور، آیه ۳۷
- تَفْصیلُ وَسائلِ الشیعَه إلی تَحْصیلِ مَسائلِ الشَّریعَه معروف به وسائل الشیعه اثر شیخ حر عاملی (درگذشت؛۱۱۰۴ق) و شامل ۳۶ هزار روایت با سند آن در موضوعات متعدد فقهی شیعه در باب‌های جداگانه است.
- مُستَدرَکُ الوَسائل و مُستَنبَطُ المَسائل مشهور به مستدرک کتابی دربردارنده احادیث فقهی، تألیف میرزا حسین نوری (درگذشت: ۱۳۲۰ق) مشهور به محدث نوری است. این کتاب برای تکمیل و استدراک کتاب وسائل الشیعه نگاشته شده است.
- مجلسی، بحارالأنوار، ج ۶۸، ص۳۳۲
- همان، ج ۷۷، ص ۴۰۷
- وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۱۳
- ترجمه ناصر مکارم شیرازی
- به عنوان نمونه نگاه کنید: طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۵، ص۲۴۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ۳۱۰: طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۱۰۹، ۱۱۵ و ۱۱۶.
- سوره مریم آیه ۳۱؛ سوره بقره آیه ۴۳؛ سوره بینه آیه ۵
- قرائتی، زکات، ص۱۹-۲۲
- وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۴
- نجفی، جواهر الکلام، ج۱۵، ص۱۶۸-۱۷۲.
- توضیح المسائل امام خمینی، مسئله ۱۸۵۶
- موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۳۴۲، کتاب الزکاه، الفصل الثالث فی زکاه الغلات.
- سایت آوینی
- سایت تبیان
- همچنین این حدیث با اندک اختلافی در بحارالأنوارِ علامه مجلسی، ج۹۶، ص۷ آمده است.
- ابوالفَتح آمِدی، غرر و درر، باب زکات
منابع
- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، انتشارات اسوه.
- آمدی عبد الواحد محمد، غرر الحکم، چاپ دانشگاه تهران.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دارالکتب اسلامیه، تهران، ۱۳۶۲ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، موسسه النشر الاسلامی.
- قرائتی، محسن، زکات، انتشارات ستاد اقامه نماز و احیای زکات.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، دار الکتاب، قم، ۱۳۶۷ش.
- نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دارالکتب الإسلامیه و المکتبه الإسلامیه، تهران، ۱۳۶۲-۱۳۶۹ش.
