احکام خمس به زبان ساده

خمس یکی از فروع دین اسلام و از تعهدات و واجبات مالی است که طیِ آن لازم است مسلمانان به حساب اموال و دارایی های خود رسیدگی کنند و با احتساب درآمد و مخارج سالیانه خود، یک پنجم مقداری را که مشمول خمس می شود، به عنوان خمس بپردازند. در این مقاله سعی داریم تا احکام خمس را به زبانی ساده بازگو نماییم. با ما همراه باشید.

سند خمس در قرآن

واجبات دین اسلام، بر اساس فرامین مستقیم خداوند متعال در قرآن کریم وضع شده است. فرمان پرداختن خمس، که یک واجب مالی است، در آیه ۴۱ سوره انفال آمده است. در این آیه شریفه، صراحتاً از دایره شمول خمس و کسانی که خمس به آنها تعلق می گیرد، یاد شده و مؤمنان را به رعایت احکام آن، توصیه فرموده است:

«وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»؛ و بدانید هر چیزی را که [از راه جهاد یا کسب یا هر طریق مشروعی] به عنوان غنیمت و فایده به دست آوردید [کم باشد یا زیاد] یک پنجم آن برای خدا و رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و خویشان پیامبر، و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده اش روز جدا کننده حق از باطل، روز رویارویی دو گروه [مؤمن وکافر در جنگ بدر] نازل کردیم، ایمان آورده اید [پس آن را به عنوان حقّی واجب به خدا و رسول و دیگر نامبردگان بپردازید]؛ و خدا بر هرکاری تواناست.[۱]

خمس به چه چیزهایی تعلق می گیرد؟

به طور کلی، خمس شامل هفت مورد است:

غنیمت یعنی آن چیزی که در جنگ با کفّار به دست می آید

درصورتی که مسلمانان به فرمانِ امام معصوم علیه السلام، با کفار جنگ نمایند، اموالی که در طی جنگ بدست آورده اند، غنیمت نامیده می شود و به آن خمس تعلق می گیرد به این صورت که؛ مخارجی که برای آن غنیمت هزینه کرده اند مانند مخارج نگهداری و حمل و نقل و … و همچنین مقداری که امام معصوم صلاح می داند، برداشته و به مصرف برساند لیکن اموالی که مخصوص به امام است، از غنیمت کنار گذاشته و خمس بقیه آن اموال را بدهند.

معادن

چنانچه شخصی از معدن «طلا، نقره، عقیق، سرب، ذغال سنگ، مس، آهن، نفت، فیروزه، زاج، نمک و امثالهم» چیزی بدست‌ آورد، در صورتی که به حدّ نصاب برسد یعنی بعد از کسر مخارج به میزان ۱۰۵ مثقال نقره سکه دار یا ۱۵ مثقال طلای سکه دار و معادل قیمت آن باشد، مکلف است که خمس آن را بدهد.

گنج

گنج یا گنجینه، مال ارزشمندی است که در زیرِ زمین یا داخل کوه یا درخت و یا دیوار پنهان شده باشد و شخصی آن را پیدا کند و به هر حال، صاحب آن مشخص نباشد و در کل، به گونه ای باشد که عرفاً به آن گنج بگویند. یابنده گنج، مکلف است تا خمس آن را بدهد.

منفعت کسب

هر گاه انسان از طریق تجارت یا صنعت و یا به واسطه فعالیت در کسب های دیگر مالی بدست ‌آورد، مکلف است که خمس آن را محاسبه کرده و بپردازد. یعنی هر آنچه که از هزینه و مخارج سالانه خود شخص و نفقه خوارانش افزون بیاید، مشمول خمس می شود.

در توضیح منفعت کسب چنین آمده است که: هرگاه انسان به واسطه مبادرت به امر زراعت، تجارت، صنعت، کارگری، کارمندی در ادارات و موئسسات مختلف و یا پرداختن به کسب های دیگر درآمدی به دست آورد، چنانچه از مخارج سالیانه خود و همسر و فرزندان و سایر کسانی که نفقه و خرجی آنها را می دهد، اضافه بماند، باید خمسِ آن را بپردازد. [۲]

مال حلال مخلوط به حرام

چنانچه مال حلال با مال حرام مخلوط شده باشد به گونه ای که انسان نتواند آن ها را از یکدیگر تمیز دهد و صاحب مال و مقدار آن مشخص نباشد، لازم است که خمس تمام مال پرداخته شود.

هرچه که با غواصی از دریا خارج شود، مانند مروارید و دُرّ و گوهر، چنانچه به حدّ نصاب برسد

اگر کسی، به واسطه فرو رفتن در آب دریا، مروارید یا مرجان یا جواهر دیگری بیابد، خواه روئیدنی باشد یا معدنی، که با فرو رفتن در آب دریا بدست می آید، چنانچه پس از کسر مخارجی که برای خارج کردنِ آن کرده، ارزش آن، معادل هجده نخود طلا یا بیشتر باشد، باید خمس آن را بدهد.

زمینی که کافر ذمّی از مسلمان خریده باشد

چنانچه کافر ذمّی [۳]، قطعه زمینی را از مسلمانی بخرد، مکلف است که خمس آنرا از عینِ مال یعنی یک پنجمِ همان زمین بدهد و چنانچه قیمتِ نقدیِ آن را هم بدهد، صحیح است ولی در صورتی که غیر از پول، چیز دیگری بدهد، اجازه حاکم شرع لازم است. همچنین در صورتی که مسکن، مغازه و شبیه اینها را از مسلمانان بخرد، چنانچه زمین آن را مستقلاً قیمت گذاری نمایند، باید خمس زمین را محاسبه و پرداخت کند.

موارد مصرف خمس

طبق نظر بسیاری از علمای شیعه، خمس به دو بخش تقسیم می‌شود که یک بخش، سهم سادات نیازمند، یتیم و در راه درمانده است و بخش دیگر، سهم امامِ عصر (امام زمان عجل الله فرجه الشریف) که هردو قسمت باید به مرجع تقلید یا نماینده ایشان داده شود، مگر اینکه از ایشان اجازه گرفته و در اموری مصرف شود که آن‌ها اجازه می‌دهند.[۴] البته عده ای از مراجع شیعه همچون آیه الله صادقی، اختصاص نیمی از خمس به سادات را رد کرده اند.

مصارف خمس از نظر مراجع تقلید

نظر امام خمینی؛ امام‌ خمینی قدس سره، مصرف خمس را در شش بخش جایز دانسته اند: خدای تعالی، رسول الله، ذوی‌القربی، یتامی، مساکین و ابن‌سبیل که سه سهم اول به سهم امام و سه سهم دوم به سهم سادات معروف است.

حضرت امام‌ خمینی، محل مصرف سهم امام را حوزه‌های علمیه، عرصه های نشر و ترویج دین و اعتلای کلمه حق دانسته‌ و تولیتِ (مسئولیت) اخذِ خمس و زکات و مدیریت آنها را یکی از شئون ولایت معصوم علیه السلام و در زمانِ غیبت، بر عهده فقیه جامع الشرایط دانسته است.

نکته: در فرض تشکیل حکومت اسلامی، توسط فقیه، جواز پرداخت خمس به فقیهی که غیر از حاکم باشد، محل اختلاف نظر قرار گرفته ‌است، اما رأیِ صریحی از جانب امام‌خمینی در‌باره این موضوع وجود ندارد.

نظر آیه الله مکارم شیرازی؛ به عقیده آیه الله مکارم شیرازی؛ باید خمس را به دو بخش قسمت کرد: یک قسمت از آن، سهم امام علیه‌السلام‏ است و قسمت دیگر سهم سادات.

سهم سادات، بنابراحتیاط واجب باید به مجتهد داده شود، یا اینکه با اجازه مرجع تقلید، به سادات نیازمند یا یتیمِ فقیر، یا ساداتى که نیازمند بوده و در سفر وامانده‌اند، بدهد (هرچند که آن سادات در محلِ خود، فقیر نباشند) ولى در عصر حاضر، سهم امام را باید به مجتهد عادل که از او تقلید می‌کند یا نماینده‌ی ایشان تحویل دهد تا در اموری که مورد رضایت امام است؛ از مصالح مسلمین مخصوصاً اداره‌ی حوزه‌هاى علمیّه و مانند آن مصرف کند.

نظر آیه الله جوادی آملی؛ ایشان طی مسائل ۶۳۹ تا ۶۴۱ به موارد مصرف خمس اشاره کرده اند:

مسئله ۶۳۹: مال حاصل از خمس، به شش سهم تقسیم می شود که سه سهم یعنی نصف آن، برای خدا، پیامبر و امام تلاافته است که همگی به امام می رسد و لازم است که در دوران غیبت، آن را به فقیه جامع شرایطِ فتوا بدهند و سه سهم دیگر برای سادات (ذوی القربی) است که باید به ایتام، مساکین و ابن السبیلِ (در راه مانده) آنان پرداخت شود و اختیار این سه سهم نیز، با فقیه جامع الشرایط است؛ یعنی اینکه با اذن او می توان به سادات فقیر پرداخت کرد.

مسأله ۶۴۰: لازم نیست که حتماً سهم سادات، به صورت مساوی میان سادات یتیم، فقیر و در سفرمانده تقسیم شود، بلکه اختیار چگونگی توزیع آن، با فقیه جامع الشرایط است.

مسأله ۶۴۱: در توزیع سهم سادات از خمس، میان آیتام، مساکین و ابن السبیل، لازم نیست که حتماً به تمام افراد از آنان بپردازند، بلکه اگر به بعضی از افراد آنها پرداخت شود کفایت می کند، همچنین لازم نیست که سهم سادات را به هر سه گروه (ایتام، مساکین و ابن السبیل) بپردازند، بلکه چنانچه به یکی از آن سه گروه پرداخت شود، کافی است.

سال مالی خمسی چگونه تعیین می شود؟

برای تعیین سال مالی خمسی، هم می توان سال شمسی را ملاک قرار داد و هم سال قمری را. سال مالی براى آن عده ای که درآمد مستمر روزانه دارند، (مانند تجار و کسبه) از زمانی آغاز می شود که شروع به کار کرده اند و براى کارمندان و کارگران، از زمانی شروع می شود که اولین درآمد خود را به دست آورده اند.

در هر دو دسته، پس از پایان سال مالی، چنانچه چیزی از مخارجِ سال مازاد بماند، به آن مقدار، خمس تعلق می گیرد و باید یک پنجم آن را محاسبه کرده و بپردازد، بدین معنی که اگر در آخر سال، پول یا خواربار و یا اجناس مصرفی مانند چای و قند و برنج و حبوبات و … اضافه مانده باشد، باید خمسش را بپردازند، اما اگر چیزی مازاد بر درآمد نداشته باشند، خمس به ایشان تعلق نمی گیرد.

به عنوان مثال، در صورتی که کارمند هستید، روزی که اولین حقوق به حساب شما واریز شده، سال مالی تان آغاز شده است و یک سال بعد از آن روز، مکلفید که خمس اموالِ مازادِ خود را حساب کرده و بپردازید. البته محدودیت و الزامی در این تاریخ نیست و در صورت تمایل می توانند خود، تاریخ دیگری را برای تعیین خمس در نظر بگیرند، مثلاً آخرین روز از ماه اسفند و یا تاریخ دیگر.

در موردِ باغداران و کشاورزان، زمان برداشت محصول و پایانِ کارِ زراعت و فراغت از آن را می توان به عنوان سالِ مالی در نظر گرفت.

نکته: لازم نیست که دوره حسابرسی شرعی به اموال، حتماً یک سال تمام باشد بلکه می تواند کمتر از یک سال هم باشد و اشکالی ندارد، لیکن بیشتر از یکسال یعنی دوازده ماه کامل، جایز نیست.

مستثنیات خمس: اموالی که خمس به آنها تعلق نمی گیرد

به برخی از اموال و داراییها، خمس تعلق نمی گیرد، این موارد استثنا از شمول خمس، عبارتند از:

• ارث و میراث
• به ارثیه و پول فروش آن، خمس تعلق نمی گیرد، هر چند که قیمت آن افزایش یافته و گرانتر شده باشد، مگر این که وارث، آنرا به نیت تجارت و گرانتر شدن نگه دارد که در چنین حالتی، پس از فروشِ آن، بنابر احتیاط واجب، لازم است که خمس ارزش افزوده آن را محاسبه و پرداخت نماید.
• ماترکی که به فرزندان صغیر به ارث می‌رسد، مشمول خمس نمی شود ولی از سود حاصل از آن ارث، آن مقداری که تا زمان رسیدن به سن بلوغ شرعی، در ملک آنان باقی مانده و افزوده می گردد، بنابر احتیاط، لازم است که هرکدام از آنها، بعد از رسیدن به سن تکلیف، خمس آن را محاسبه کرده و بپردازد.
• اگر متوفی، وصیت کرده باشد که مقداری از دارایی اش را به عنوان خمس پرداخت نمایند و یا اینکه وراث یقین حاصل کنند که متوفی مقداری خمس، بر ذمه دارد، تا زمانی که وصیت متوفی مبنی بر پرداخت خمس و یا خمسی را که یقین کرده اند که بر عهده دارد از ارثیه او پرداخت نکنند، نمی‌توانند در ماترک او تصرفی نمایند، و تصرفات آنان قبل از عمل به وصیت یا پرداخت خمس او نسبت به مقدار وصیت یا دین در حکم غصب است و نسبت به تصرفات قبلی نیز ضامن هستند.
• مهریه:مهریه شامل پرداخت خمس نمی شود و تفاوتی میان مهریه مدت ‌دار و بدون مدت و یا مهریه نقدی و کالا وجود ندارد.

• هدیه: هدیه و هبه نیز شامل خمس نمی شود، لیکن احکامی دارد که توجه به آنها، بایسته است:

• • تحقق عنوان هبه و هدیه، تابع نیتِ هدیه دهنده است، بنابراین مالی که انسان به عنوان نفقه‌ از طرف پدر یا برادر یا یکی از اقوام دریافت می‌کند، در صورتی هدیه به حساب می آید، که پرداخت کننده، آن را قصد کرده باشد.
  • لوازمی که از طرف پدر و مادر و یا دیگران به شخصی هدیه می‌شود، شامل خمس نمی شود، هرچند که این وسایل، مورد نیاز او و یا متناسب با شأن عرفی او نبوده باشد. لیکن، اگر هدیه دادن چنین اشیایی، خارج از شأن پدر و مادر باشد، مؤونه‌ی آنان محسوب نمی‌شود و باید خمس آن را بپردازد.
  • چنانچه پدری، به دختر خود، یک منزل مسکونی مثلاً به عنوان جهیزیه‌ی ازدواجش بخشیده باشد، در صورتی که هدیه کردن واحد مسکونی به دختر، عرفاً شأن پدر محسوب شود و آنرا در بین سال مالی خمسی بخشیده باشد، خمس به آن تعلق نمی گیرد.
  • اموال و هدایایی که بنیاد شهید به خانواده‌های شهدا هدیه می‌کند، مشمول پرداخت خمس نمی شود، لیکن در مورد سود حاصل از آن اموال و هدایا، چنانچه از مؤونه‌ی سال زیادتر بیاید، خمس واجب می شود، همچنین هرآنچه که به فرزندان شهدا توسط بنیاد شهید، هدیه می‌شود، مشمول پرداخت خمس نمی شود ولی از سود حاصل از آن اموال و هدایا، مقداری که تا هنگام رسیدن به سنّ بلوغ شرعی، در ملک آنان باقی می‌ماند، بنابر احتیاط بر هرکدام از آنان واجب است که پس از رسیدن به بلوغ، خمس آن را بپردازند.
  • هبه کردن و بخشش صوری که به قصد فرار از پرداخت خمس است، خمس دارد، پس زوجینی که پیش از رسیدن سال مالی، به خاطر فرار از پرداخت خمس اقدام به هدیه کردن سود سالانه‌ی خود به نهع همدیگر می‌کنند، لازم است که خمس آنچه به همدیگر می‌بخشند را بپردازند لذا با این کار، خمس واجب از ذمه ی آنان ساقط نمی‌شود.

برخی از مراجع عظام، بر این عقیده اند که فرار از خمس به این صورت که نزدیک به فرا رسیدن سال مالیِ خمسی، مال خود را به دیگری ببخشد یا بفروشد، سبب نپرداختن خمس آن مال نیست.[۵] و برخی دیگر همچون آیه الله گلپایگانی و آیه الله بهجت معتقدند که؛ گرچه در این مورد، فرد از دادن هدیه، قصد فرار از پرداخت خمس را داشته است، با این حال، در صورتی که هدیه مناسب شأن گیرنده آن باشد، پرداخت خمس لازم نیست.[۶]

• • پولی که از فروش هبه و هدیه به دست می آید، خمس ندارد، هر چند که قیمت آن افزایش یافته باشد مگر این که آن را به نیت تجارت و زیاد شدن قیمت، نگه داشته باشد که در این صورت، بنابر احتیاط واجب پس از فروشِ مال، باید خمس ارزش افزوده آن را محاسبه و پرداخت نماید.
  • عیدی کارمندان و حقوق بگیران به مفهوم هرآنچه از پول نقد یا اجناس که دولت در ایام عید، به کارکنان خود به عنوان عیدی پرداخت می کند، خمس ندارد، هر چند که تا سر سالِ مالی باقی بماند. لیکن اگر اجناسِ مذکور، به قیمت کمتری در اختیار ایشان قرار گرفته، از آن جایی که در واقع بخشی از اجناس از جانب دولت، مجّانی و بخشِ دیگر در برابر پول، داده شده، بنابراین از کالایی که مازاد مانده، به نسبت بخشی که در برابر آن پول پرداخت شده، واجب است که خمس آن پول را محاسبه کرده و بپردازند.
  • برخی مراجع نیز ، همچون آیه الله مکارم شیرازی، هدیه را تحت شرایطی مشمول خمس می دانند: «بنابر احتیاط واجب خمس به هدیه تعلّق مى گیرد.» به همین دلیل در صورت هدیه گرفتن احکام مربوط به خمس آن را از دفتر مرجع تقلید خود بپرسید.
• جایزه: جایزه‌ مشمول خمس نمی شود بنابراین، جایزه هایی که توسط نهادها و بانکها و صندوق‌های مالی و قرض الحسنه و امثالهم به افراد پرداخت می‌شود، خمس ندارد. البته برخی مراجع، نظر متفاوتی دارند چنانچه آیه الله مکارم شیرازی با حصول شرایطی معتقدند که خمس بر جایزه و هدیه نیز تعلق می گیرد: «جوایزى که به پس اندازها تعلّق مى گیرد، اگر قراردادى میان پس انداز کننده و بانک یا صندوق نباشد حلال است و بنابر احتیاط واجب با گذشتن سال خمس آن واجب مى شود، این در صورتى است که پس انداز کننده خود را طلبکار جایزه نداند، بلکه بانک تنها براى تشویق پس انداز کنندگان جایزه را بدهد.»
• وقف: یکی دیگر از مستثنیات خمس، اعیان موقوفه است که مطلقاً شامل پرداخت خمس نمی شود، حتی اگر وقف خاص باشد. موقوفاتی مانند زمین های وقفی نه خودشان و نه ثمره و نمای آنها، مطلقاً خمس ندارند.
• حقوق شرعی:حق و حقوق شرعی مانند خمس و زکات که توسط مراجع به طلابی، پرداخت می‌شود که به تحصیل در مدارس و حوزه‌های علوم دینی مشغول هستند، مشمول پرداخت خمس نمی شود.
• هزینه‌ی درآمد:هر آنچه که شخص، از درآمد سالیانه اش، برای به دست آوردن درآمد از تجارت و غیر آن صرف می‌کند، از قبیل هزینه‌هایی که برای حمل و نقل، واسطه ی معاملات، انبارداری، وزن کردن و … از محل درآمد همان سال، از پرداخت خمس استثنا می‌شود.
• مال مخمس: مالی که یک ‌بار خمسش پرداخت شده، دوباره مشمول پرداخت خمس قرار نمی‌گیرد، بنابراین حتی در صورتی که در سال جدید مورد استفاده قرار نگیرد و باقی بماند، خمس ندارد.
• بیمه:پولی که از طرف شرکتهای بیمه بر اساس قرارداد به منظور جبران خسارت یا هزینه‌ی درمان و مانند آن به بیمه گذار پرداخت می‌کنند، از پرداخت خمس معاف است.
• کمک هزینه‌ی تحصیلی:پولی که از طرف دولت (وزارت آموزش عالی) به عنوان کمک هزینه‌ی تحصیلی، به دانشجویان پرداخت می‌شود، مشمول خمس نمی شود، لیکن، چنانچه شخصی بورسیه شده و از دوران دانشجویی، حقوق دریافت می کند، حقوق آنها شامل پرداخت خمس می شود.
• قرض: پول یا مالی که قرض گرفته می‌شود، شامل پرداخت خمس نمی شود، مگر آن مقداری که اقساط آن، تا سرِ سال مالی، از منفعت کسب پرداخت شده است، پس، در صورتی که شخصی، مبلغی را قرض گرفته ولی نتوانسته است که آن را تا قبل از پایان آن سال مسترد نماید، لازم نیست که خمس آن را بدهد، ولی چنانچه از درآمد سالانه خود، اقساط آن را بپردازد و عینِ پول یا مالی که قرض گرفته، هنگام رسیدنِ سال مالی، نزد او باقی باشد، بر او واجب است که خمس آن را به اندازه اقساطی که پرداخت نموده، بپردازد البته دقت شود که در خمس درآمد، مؤونه استثنا شده و خمس ندارد.[۷] لیکن، طبق نظر برخی از مراجع مانند آیه الله بهجت رحمه الله علیه، چنانچه فردی در هزینۀ سالانه خود زیاده‌ روی کرده باشد، مکلف است تا خمس آن بخش را نیز بپردازد.[۸]

نکاتی در مورد خمس

نکته۱: مفهوم مؤونه

مؤونه در این جا به معنی هزینه‌ی سالانه است (نه هزینه‌ی درآمد) و عبارت است از هزینه ها و مخارجی که شخص، برای اصلاح و کیفیت معاش خود و خانواده ی تحت تکفل خویش مصرف می‌کند، مانند مخارج و هزینه‌هایی که برای تهیه مسکن، خوراک، پوشاک، اسباب و اثاثیه خانه، تهیه وسیله‌ی نقلیه، مسافرتهای متداول، خرید کتاب، پرداخت صدقات، اهدای جوایز، پخش نذورات، پرداخت کفارات، برپایی مهمانی و ….

نکته۲: درباره خمس بعضی از درآمدها (مانند: هدیه، جایزه بانکی و…) میان آراءِ مراجع تقلید اختلاف است لیکن بیشتر آنها معتقدند، چنانچه مال بخشیده شده اعم از هدیه و جایزه، در سر سال مالیِ خمسی مازاد بیاید، لازم است که خمس آن مقدار، محاسبه و پرداخته شود.[۹]

توجه؛ به دلیل اینکه، ممکن است در جزئیات مسئله، نظر مراجع متفاوت باشد، بر مکلفین فرض است که برای اطلاع دقیق از فتوای مرجع تقلید خود، به استفتائات ایشان مراجعه نمایند.

اهمیت خمس در احادیث و روایات ائمه اطهار علیهم السلام

به دلیل اهمیت مسئله خمس در دین اسلام، احادیث بسیاری از قول معصومین علیهم السلام در این رابطه روایت شده است، از آن جمله:

• امام صادق علیه السلام فرمودند: «اَلصَّدَقَهُ عَلَیْنا حَرامٌ وَ الْخُمْسُ لَنا فَریضَهٌ»؛ صدقه بر ما حرام است و خمس براى ما (خاندان پیامبرصلى الله وعلیه وآله) واجب مى‏باشد.»[۱۰]
• امام رضا علیه السلام می فرمایند: «پرداخت خمس کلید روزى شما و مایه از بین رفتن گناهان شما است و چیزى است که براى روز نیازمندی خودتان (یعنى قیامت) ذخیره مى‏کنید.»[۱۱]
• مردى از تجار منطقه فارس که از محبان و یاران امام‏ رضا علیه ‏السلام بود، به ایشان نامه‏اى نوشت و از آن حضرت درخواست کرد، تا اجازه تصرف در خمس را به وى بدهد. امام رضا علیه‏ السلام در پاسخِ درخواستِ وی نوشت: « … همانا، خمس پشتوانه مالى بر دین ماست و … آنرا از ما باز نگیرید و تا توان دارید خود را از دعاى ما محروم نسازید.»[۱۲]
• امام کاظم علیه السلام فرمودند: «خمس مالتان را بدهید تا رزق شما حلال شود، این کلام سختى است که جز افراد با ایمانِ امتحان شده، تحمّل آن را ندارند.»[۱۳]

آثار عدم پرداخت خمس

فقها و مراجع دینی در باب آثار و نتایج عدم پرداخت خمس، مسائلی را بیان کرده اند:

• تا زمانی که انسان خمس مالش را نپردازد، جواز تصرف در آن را ندارد. به عنوان مثال، غذایی که در آن خمس باشد، نمی‌تواند مصرف کند.
• در صورتی که با پول خمس نداده، معامله کند ( بدون اجازه حاکم شرع) به اندازه خمس مال که بر ذمه دارد، معامله باطل است. چنان که حتی اگر آن را به کسی هبه نماید، شخصی که هدیه را دریافت کرده، نمی‌تواند به مقدار خمس، در آن مال تصرف نماید.
• در صورتی که شخصی بخواهد پول خمس نداده را مثلاً به صاحب حمّامی بدهد و در آن حمام غسل نماید، غسل او باطل است.
• عدم پرداخت خمس بدون عذر حرام است.

پاسخ به سؤالات شرعی در مورد مسئله خمس

فلسفه کسب اجازه از حاکم شرع در مصرف وجوهات شرعیه مانند خمس و زکات چیست؟[۱۴]

پاسخ: فلسفه کسب اجازه از حاکم شرع در مصرف این موارد، این است که مصرف وجوه شرعیه به صورت هماهنگ و توام با برنامه‌ریزی باشد زیرا در این صورت آثار ثبت بسیاری دارد و مانع درهم ریختگی و پراکندگی می شود.

آیا مقلد مجاز است که سهم امام یا سادات را بدون اجازه مرجع تقلیدش به یک یا چند نیازمند بدهد؟

پاسخ: (بنا بر احتیاط واجب) نمی توان سهم سادات را بدون اجازه مجتهد جامع الشرایط، به سادات فقیر یا یتیم نیازمند یا سادات نیازمند وامانده در سفر (هرچند که در محل خود فقیر نباشند) پرداخت کرد و سهم امام را نیز چنانچه بدون اجازه مرجعی که از او تقلید می‌کند، بپردازد قبول نیست، مگر اینکه مجتهد بعداً تأیید کرده و اجازه دهد.

اگر مرجع تقلیدِ زن و شوهر متفاوت باشد و درآمدها مخلوط شده باشند، نحوه محاسبه و پرداخت خمس چگونه خواهد بود؟

پاسخ: در صورتی که مقدار آن دقیقاً مشخص نباشد، می‌توانید خمس را نصف کرده و هرکدام به مرجع خود بدهد.

آیا جایز است که خمس را به مجتهد دیگری غیر از مرجع تقلید خودمان پرداخت نماییم؟

پاسخ: پرداخت خمس به مرجع تقلید در دو صورت لازم است؛ اول اینکه‌ه معلوم نباشد مجتهدین دیگر در همان مصارفى که مرجع مقلّد لازم می‌داند مصرف می‌کنند، دوم اینکه مرجع تقلید به‌عنوان حکمِ حاکم از مقلدینِ خود خمس را مطالبه کند، بنابراین چنانچه کسى بخواهد خمس و زکات خود را به مجتهدى که از او تقلید نمى‏کند بدهد، اگر مرجع تقلیدش اجازه دهد، مجاز است.

پی نوشت ها

1. سوره انفال، آیه ۴۱، ترجمه انصاریان.
2. توضیح المسائل مراجع ، ج ۲.
3. کافرانی که پیرو کتاب‌های آسمانی هستند مانند یهودیان و مسیحیان که طی عقد ذمه با حکومت اسلامی، در برابر وظایفی مشخص، عقایدشان محترم است و حق زندگی مسالمت‌ آمیز در کنار مسلمانان را دارند.
4. تحریر الوسیله تألیف محمد باقر موسوی همدانی
5. نجفی، مجمع الرسائل، ۱۴۱۵ق، ص۵۲۸‌؛ خمینی، استفتاءات، ۱۴۲۲ق، ج‌۱، ص۴۰۵‌.
6. بهجت، استفتائات، ۱۴۲۸ق، ج‌۳، ص۱۲۴‌؛ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۵۰.
7. دروس شصت ‌و ششم تا هفتاد و سوم از جلد اول «رساله‌ی آموزشی» احکام و مسائل شرعی مطابق با فتاوای حضرت آیه ‌الله‌ خامنه‌ای.
8. بهجت، رساله توضیح المسائل، مسئله ۱۳۸۰، ۱۴۲۱ق.
9. نگاه کنید به:‌ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۷و ۸.
10. وسائل الشیعه، ج۶، ص ۳۳۷
11. همان، ص ۳۷۵
12. التهذیب، ج ۴، ص ۱۳۹
13. وسائل الشیعه، ج ۹، ص ۴۸۴.
14. جامع مسائل دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی