شرح فضائل حضرت زینب(س)
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) دختر امیرالمؤمنین امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام هستند که به فضایل و خصلت‌های والای انسانی همچون عفت، عبادت، صبر، صداقت، شجاعت و… آراسته بودند. ایشان به دلیل برخورداری از فضائل و مناقب والای انسانی توانسته‌اند در طول تاریخ اسلام الگویی منحصر به فرد و والا مرتبه برای زنان و نیز مردان در مبارزه با ستمگران و ظالمان محسوب شوند. در ادامه این مقاله می‌خواهیم فضائل حضرت زینب(س) این شخصیت والای اخلاقی و الهی را بیان کنیم و شما را با این بانوی بزرگوار جهان اسلام بیشتر آشنا نماییم.
آشنایی با حضرت زینب (س)
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) یکی از برجسته‌ترین بانوان تاریخ اسلام و الگویی بی‌نظیر از صبر، شجاعت، ایثار و دانش بود. ایشان نه تنها در مقام یک بانوی مؤمن و شجاع شناخته می‌شوند، بلکه به عنوان یک مفسر، معلم و خطیب توانا نیز نقشی بی‌بدیل در پاسداری از ارزش‌های اسلامی ایفا کردند.
ایشان «فرزند سوم و اولین دختر امام علی (علیه‌السلام) و حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) بودند» و در پنجم جمادی‌الاول سال پنجم یا ششم هجری قمری در مدینه چشم به جهان گشودند. نام مبارک ایشان، “زینب”، توسط پیامبر اکرم (صلى‌الله‌علیه‌وآله) انتخاب شد، چرا که «این نام به واسطه جبرئیل از سوی پروردگار به پیامبر گرامی اسلام گفته شده بود» (۱).
القاب و فضایل حضرت زینب کبری (س)
حضرت زینب (س) شخصیتی والا و کم نظیر در تاریخ اسلام دارند، به همین دلیل القاب متعددی برای توصیف ویژگی‌های برجسته ایشان در منابع ذکر شده است. القاب ایشان نشان‌دهنده عظمت روحی و معنوی این بانوی بزرگوار است. از جمله این القاب می‌توان به «عقیله بنی‌هاشم، عارفه، مؤثقه، نائبه‌الزهرا، عقیله‌النساء، امینه‌الله، عابده آل علی، عالمه غیر معلمه، فاضله، کامله و…» اشاره کرد (۲).
اما یکی از مشهورترین القاب ایشان «ام‌المصائب» است، چرا که حضرت زینب (س) در طول زندگی خود با مصائب بسیاری رو به رو شدند و صبر و استقامت مثال‌زدنی از خود نشان دادند. از جمله مهم‌ترین این سختی‌ها می‌توان به درگذشت پیامبر اسلام (صلى‌الله‌علیه‌وآله)، شهادت مادرشان حضرت فاطمه (س)، شهادت پدر بزرگوارشان امام علی (ع)، شهادت برادرشان امام حسن (ع)، واقعه کربلا و در نهایت اسارت در کوفه و شام اشاره کرد. حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) پس از درگذشت پیامبر اسلام (صلى‌الله‌علیه‌وآله)، بیماری و شهادت مادرشان حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)، شهادت پدر بزرگوارشان امام علی (علیه‌السلام)، شهادت امام حسن (علیه‌السلام)، واقعه تلخ کربلا و به اسارت رفتن در کوفه و شام، بارهای سنگینی از مصیبت را به دوش کشیدند (۳).
زندگی شخصی و خانواده حضرت زینب (س)
حضرت زینب (س) در سال هفدهم هجری قمری با عبدالله بن جعفر، پسر عموی خود، ازدواج کردند. عبدالله جعفر که از شخصیت‌های برجسته و محترم در تاریخ اسلام محسوب می‌شود، خود از خاندان بنی‌هاشم بود و به کرامت و سخاوت شهرت داشت. ازدواج این دو شخصیت والامقام، پیوندی از اخلاص، دیانت و فداکاری بود. منابع معتبر تاریخ اسلام، این ازدواج را ثبت کرده‌اند (۴).
ثمره این ازدواج مبارک، پنج فرزند بود؛ چهار پسر به نام‌های علی، عون، محمد و عباس و یک دختر به نام ام‌کلثوم (۵). از میان فرزندان حضرت زینب (س)، عون و محمد در کربلا در کنار امام حسین (ع) به شهادت رسیدند. این فداکاری و ایثار، نشان‌دهنده اوج تسلیم و اخلاص این بانوی بزرگوار در راه حق و حقیقت بود.
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) شخصیتی است که در ابعاد مختلف زندگی فردی، اجتماعی و دینی، الگویی بی‌بدیل برای مسلمانان محسوب می‌شود. ایشان در سایه تربیت والای پدر و مادر بزرگوارشان، به بالاترین درجات ایمان، علم، تقوا و شجاعت دست یافتند. صبر و استقامت در برابر مصائب، دفاع از حریم ولایت و پاسداری از حقیقت، تنها گوشه‌ای از ویژگی‌های درخشان این بانوی بزرگوار است. زندگی و سیره حضرت زینب (س) نه تنها در تاریخ اسلام، بلکه در سراسر تاریخ بشریت به عنوان نمونه‌ای از پایمردی، فداکاری و صبر شناخته می‌شود.
فضائل اخلاقی حضرت زینب (س)
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) از برجسته‌ترین بانوان اسلام و نمونه‌ای از تقوا، شجاعت، صبر و دانش بودند. شخصیت والای ایشان در تمام ابعاد انسانی و الهی نمود پیدا کرده است و نقش بی‌بدیلی در تاریخ اسلام ایفا کرده‌اند. فضائل اخلاقی ایشان نه تنها در سیره فردی، بلکه در رفتار اجتماعی و مسئولیت‌های بزرگ ایشان نیز آشکار است. از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های اخلاقی حضرت زینب (س)، می‌توان به ایمان راسخ، زهد، بردباری، فداکاری، شجاعت و علم اشاره کرد. یکی از برجسته‌ترین این فضائل، عبادت و شب‌زنده‌داری ایشان است که جایگاه والای معنوی ایشان را نشان می‌دهد.
عبادت
حضرت زینب (س) نمونه‌ای از بندگی خالصانه و اخلاص در عبادت بودند. ایشان از دوران کودکی در مکتب عبودیت و تقوا پرورش یافتند و شب‌زنده‌داری و تهجد بخش جدایی‌ناپذیر از سیره معنوی ایشان بود. به حدی که «زینب کبری (س) شب‌ها به عبادت مشغول بودند و در دوران زندگی هیچ گاه تهجد را ترک نکردند و اشتغال ایشان به عبادت سبب شد که به “عابده آل علی” ملقب شوند» (۶). این لقب نشان‌دهنده میزان مجاهدت‌های نفسانی و شب‌زنده‌داری‌های حضرت زینب (س) در مسیر تقرب به خداوند متعال است.
اوج این روحیه بندگی و ارتباط معنوی با خداوند، به وضوح در واقعه عاشورا و پس از آن دیده می‌شود. ایشان با وجود تمام رنج‌ها و مصائبی که در آن دوران متحمل شدند، لحظه‌ای از عبادت و راز و نیاز با پروردگار غافل نشدند. حتی در شرایطی که از نظر جسمی در نهایت ضعف بودند، همچنان بر ادای نمازهای واجب و مستحبی خود تأکید داشتند. چنان که امام سجاد (علیه‌السلام) در مورد عبادت ایشان فرموده‌اند که «عمه‌ام زینب، نمازهای واجب و مستحبی‌اش را در طول مسیر کوفه به شام می‌خواندند و در برخی از توقف‌گاه‌ها از شدت گرسنگی و ضعف در طول شبانه‌روز نمازش را نشسته می‌خواند. چون آنچه از غذا سهم او بود، بین کودکان تقسیم می‌کرد؛ چرا که آن قوم یک گرده نان به هر یک از ما در شبانه‌روز می‌دادند» (۷).
این ویژگی در وداع امام حسین (علیه‌السلام) با خواهرشان نیز نمود پیدا می‌کند، هنگامی که فرمودند: «خواهرم مرا در نماز شب خود فراموش مکن» (۸). این توصیه نشان‌دهنده عظمت روحی حضرت زینب (س) و تأثیر دعاهای ایشان در نزد پروردگار است. همچنین، در نقل دیگری از فاطمه، دختر امام حسین (علیه‌السلام) آمده است که «و اما عمه‌ام زینب، پس وی همچنان در آن شب در جایگاه عبادت خود ایستاده بود و به درگاه خدای تعالی استغاثه می‌کرد و در آن شب چشم هیچ یک از ما به خواب نرفت و صدای ناله ما قطع نشد» (۹).
این روایات نشان‌دهنده آن است که عبادت و نیایش، برای حضرت زینب (س) تنها یک عمل عبادی نبود، بلکه بستری برای صبر، پایداری و تقویت ایمان در برابر سختی‌ها و مصائب بود. عبادت ایشان، الگویی بی‌بدیل از بندگی خالصانه و اتصال همیشگی با خالق یکتا را به تصویر می‌کشد.
علم و سخنوری حضرت زینب (س)
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) یکی از شاخص‌ترین بانوان تاریخ اسلام است که نه تنها در فضائل اخلاقی، بلکه در دانش، فصاحت و بلاغت نیز جایگاهی ممتاز دارد. ایشان در دامان امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) و حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) پرورش یافتند و از علم و معرفت والای آن دو بزرگوار بهره بردند. تربیت در چنین خانواده‌ای، حضرت زینب (س) را به بانویی تبدیل کرد که درک عمیقی از قرآن، احکام دین و معارف الهی داشت. دانش سرشار ایشان همراه با قدرت سخنوری و خطابه، موجب شد تا در لحظات سرنوشت‌ساز تاریخ اسلام، به عنوان یک خطیب توانا و مدافع حقیقت ظاهر شوند.
فصاحت و بلاغت در خطابه‌های حضرت زینب (س)
از دیگر فضائل حضرت زینب (س)، سخنوری، فصاحت، بلاغت و علم ایشان است. ایشان سخنوری و فصاحت را از پدر و مادر گرامی خود به ارث برده بودند. سخنان ایشان در بازار کوفه، مجلس یزید و گفت و گوهایشان با عبیدالله بن زیاد، به خطبه‌های امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) شباهت داشت. سخنان حضرت زینب (س) در حالی ایراد می‌شد که علاوه بر تشنگی، گرسنگی و بی‌خوابی، سرشار از آلام روحی و داغ‌های فراوان بودند و در عین حال، مسئولیت سرپرستی کودکان و تحمل خستگی راه را نیز به دوش می‌کشیدند.
در روایتی از بشیر بن خزیم اسدی نقل شده است که «در روز ورود این قافله، من نگاه کردم زینب (س) را دیدم. من در آن روز هیچ زنی را که سراپای وجودش شرم و حیا باشد، در سخنرانی ناطق‌تر و تواناتر و چیره‌دست‌تر از زینب ندیدم. گویا در سخنرانی، شاگرد مکتب پدر بزرگوارش علی (ع) بود» (۱۰).
با این که حضرت زینب (س) در شرایطی سخت، در حالت اسارت و آوارگی و بدون هیچ گونه آمادگی قبلی سخن می‌گفتند، اما خطبه‌های ایشان چنان تأثیرگذار بود که بر قلب‌ها نفوذ کرد و مردم را از خواب غفلت بیدار ساخت. «حضرت زینب (س) بدون تمرین خطابه و هیچ نوع آموزشی در حالی که گرسنه، تشنه و خسته و داغدار بودند، در حالت اسارت و آوارگی چنان سخن می‌گفتند که وجدان مردم را بیدار کرد و با شنیدن سخنان ایشان صدای گریه زن و مرد و پیر و جوان بلند شد» (۱۱).
دانش حضرت زینب (س)
علم و معرفت حضرت زینب (س) یکی از ابعاد برجسته شخصیت ایشان است که در خطبه‌هایشان متجلی می‌شود. ایشان در کوفه و مجلس یزید با استدلال‌های قرآنی به روشنگری پرداختند. «خطبه‌ها و سخنان ایشان در کوفه و در دیدار با یزید که همراه با استدلال به آیات قرآن بود، نشان‌دهنده دانش و علم او بودند» (۱۲).
امام سجاد (علیه‌السلام) در مورد علم حضرت زینب (س) خطاب به ایشان فرموده‌اند که «[ای زینب] تو بحمدالله، عالمی هستی که نزد کسی تعلیم ندیدی و دانایی هستی که نزد کسی نیاموختی» (۱۳). به همین دلیل، یکی از القاب ایشان “عالمه غیر معلمه” بوده است. این عبارت گویای جایگاه والای علمی حضرت زینب (س) است که دانش و معرفت ایشان نه از مکتب بشری، بلکه از سرچشمه وحی و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نشأت گرفته بود.
قدرت علمی و سخنوری حضرت زینب (س) در سخت‌ترین شرایط تاریخی، حقایق را آشکار کرد و پیام نهضت حسینی را به جهانیان رساند. سخنان پرصلابت ایشان در کاخ یزید، پایه‌های حکومت ظلم را به لرزه درآورد و تأثیر عمیقی بر تاریخ اسلام گذاشت.
صبر و استقامت حضرت زینب (س)
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) نمونه والای صبر، استقامت و پایداری در تاریخ اسلام است. ایشان در تمام مراحل زندگی، چه در دوران کودکی و چه در شرایط دشوار پس از شهادت برادر بزرگوارشان امام حسین (علیه‌السلام)، جلوه‌ای از صبر جمیل را به نمایش گذاشتند. صبر حضرت زینب (س) نه یک صبر منفعلانه، بلکه صبری آگاهانه و توأم با درایت، تدبیر و مقاومت در برابر ظلم بود. ایشان در سخت‌ترین شرایط، هرگز احساس ضعف یا یأس به خود راه ندادند و همواره در مسیر حفظ دین و ارزش‌های اسلامی ثابت قدم ماندند.
صبر حضرت زینب (س) در واقعه عاشورا
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های صبر و استقامت حضرت زینب (س)، تحمل مصائب روز عاشورا و وقایع پس از آن است. ایشان شاهد به شهادت رسیدن عزیزترین افراد زندگی خود بودند؛ از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و فرزندان برومندشان گرفته تا شهادت یاران باوفای آن حضرت. اما در برابر تمام این سختی‌ها، نه تنها خم به ابرو نیاوردند، بلکه با ایمانی استوار و قلبی سرشار از معرفت الهی، این مصیبت‌ها را پذیرفتند و رسالت بزرگ خود را در تبیین پیام عاشورا به انجام رساندند.
«در بلندای مقام صبر و بردباری آن گوهر عظیم الهی، همین بس است که وقتی در برابر پیکر نورانی و خونین برادرش حسین ایستادند، رو به آسمان کردند و گفتند: بار خدایا، این اندک قربانی و کشته شده در راه خودت را از خاندان ما بپذیر» (۱۴). این جمله، اوج تسلیم حضرت زینب (س) در برابر اراده الهی و نشان‌دهنده عمق ایمان و اعتقاد ایشان به حکمت پروردگار است.
استقامت در برابر ظلم و تحقیر دشمنان
حضرت زینب (س) نه تنها در برابر مصائب، بلکه در برابر توهین‌ها و تحقیرهای دشمن نیز صبر و استقامت نشان دادند. در مجلس ابن زیاد، زمانی که او قصد داشت با سخنان طعنه‌آمیز، حضرت زینب (س) را تحقیر کند و رنج ایشان را بیشتر کند، پاسخی کوبنده و سرشار از حکمت و عزت دادند.
ابن زیاد خطاب به حضرت زینب (س) گفت: «کار خدا را با برادر و خانواده‌ات چگونه یافتی؟» در واقع، با این جمله قصد داشت تا ایشان را در مصیبت‌های وارده مقصر بداند و با لحنی کنایه‌آمیز، ایشان را آزرده کند. اما حضرت زینب (س) با صبر و استقامت در پاسخ او گفتند: «جز زیبایی چیزی ندیدم» (۱۵).
این پاسخ نه تنها نشان‌دهنده تسلیم حضرت زینب (س) در برابر مشیت الهی بود، بلکه قدرت ایمان، درک عمیق ایشان از حقیقت عاشورا و بصیرت والای ایشان را نیز به نمایش گذاشت. در نگاه حضرت زینب (س)، آن چه در کربلا رخ داد، نه یک شکست، بلکه پیروزی بزرگ حق بر باطل بود که ثمره آن، ماندگاری قیام حسینی در تاریخ و بیداری وجدان‌های خفته بود.
صبر و استقامت حضرت زینب (س) تنها محدود به تحمل مصائب عاشورا نبود، بلکه سراسر زندگی ایشان مملو از جلوه‌های بردباری، ایثار و استقامت در راه خدا بود. ایشان در سخت‌ترین شرایط، نه تنها خم به ابرو نیاوردند، بلکه با اراده‌ای محکم، راه روشنگری و تبلیغ پیام عاشورا را ادامه دادند. صبر حضرت زینب (س)، صبری همراه با آگاهی، هدفمندی و تلاش برای حفظ ارزش‌های الهی بود. این ویژگی برجسته، ایشان را به الگویی بی‌بدیل برای تمام کسانی تبدیل کرده است که در مسیر حقیقت و عدالت گام برمی‌دارند.
شجاعت حضرت زینب (س)
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها)، بانوی قهرمان کربلا، الگویی بی‌بدیل از شجاعت، صلابت و قدرت روحی در تاریخ اسلام است. شجاعت ایشان نه تنها در میدان کربلا، بلکه در برابر طاغوت‌های زمان خود، یعنی ابن زیاد و یزید، به نمایش گذاشته شد. این بانوی بزرگوار، در دامان پدری همچون امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، که مظهر شجاعت و دلاوری بود، و مادری همچون حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)، که نمونه‌ای از صلابت و استقامت در دفاع از حق بود، رشد یافت. چنین تربیتی باعث شد که حضرت زینب (س) در تمام مراحل زندگی، به ویژه در واقعه کربلا و دوران اسارت، شجاعانه در برابر ظلم و ستم بایستد و از حقیقت دفاع کند.
شجاعت در برابر ابن زیاد
یکی از نمونه‌های بارز شجاعت حضرت زینب (س) سخنان قاطع و کوبنده ایشان در برابر عبیدالله بن زیاد، والی کوفه، بود. در شرایطی که خانواده امام حسین (علیه‌السلام) به اسارت درآمده بودند و دشمن با غرور و تکبر، قدرت خود را به رخ می‌کشید، حضرت زینب (س) با صلابت ایستاد و با سخنان محکم خود، تمام ابهت پوشالی ابن زیاد را درهم شکستند.
ایشان در پاسخ به ابن زیاد که قصد داشت خاندان پیامبر را تحقیر کند، فرمودند: «سپاس خدای را که ما را با نبوت حضرت محمد (ص) گرامی داشت، و از پلیدی‌ها پاک نمود. همانا فقط فاسق رسوا می‌شود و بدکار دروغ می‌گوید و او غیر ما باشد» (۱۶).
این سخنان در حالی بیان شد که ابن زیاد در اوج اقتدار بود و اسرا در ضعف و محاصره دشمن قرار داشتند. اما حضرت زینب (س) بدون هیچ ترس و واهمه‌ای، با اقتدار و شجاعت، هویت خاندان پیامبر (ص) را یادآور شدند و دشمن را به رسوایی کشاندند. این موضع‌گیری، نه تنها نشان از شهامت ایشان داشت، بلکه سبب شد که حقیقت قیام عاشورا بیش از پیش آشکار شود.
شجاعت در مجلس یزید
یکی دیگر از صحنه‌های درخشان شجاعت حضرت زینب (س)، برخورد ایشان با یزید بن معاویه در شام بود. در شرایطی که یزید خود را پیروز میدان می‌دانست و تلاش می‌کرد اهل‌بیت (علیهم‌السلام) را خوار و ذلیل نشان دهد، حضرت زینب (س) با شجاعتی بی‌نظیر در برابر او ایستادند و با سخنان خود، چهره واقعی او را برای مردم آشکار کردند.
در روایت آمده است که «چون ما را در برابر یزید بن معاویه نشاندند، اولین بار بر ما رقت کرد و با ملاطفت با ما برخورد کرد. یک شامی سرخگونی برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! این دختر را به من ببخش. مقصودش من بودم که دختری خوش چهره بودم. من ترسیدم و به هراس افتادم، فکر کردم این کار را می‌کند و دامن خواهر بزرگتر خود را گرفتم. او خطاب به شامی گفت: دروغ گفتی و ملعون شدی! این حق را نه تو داری و نه او (یعنی یزید). یزید از این سخنان بسیار خشمگین شد و گفت: تو دروغ گفتی، به خدا اگر بخواهم انجام می‌دهم. خواهر فرمودند: نه به خدا! خدای تو این حق را نداده مگر آنکه از دین و ملت ما بیرون شوی. یزید خشم کرد و گفت: با من چنین می‌گویی؟ همانا پدر و برادرت از دین بیرون شدند. خواهر در پاسخ به او گفت: به دین خدا و دین پدر و برادر و جد من، تو و جد و پدرت هدایت شدید» (۱۷).
این گفت و گوی تاریخی، عمق شجاعت و استواری حضرت زینب (س) را نشان می‌دهد. ایشان در حالی که در مجلس دشمن قرار داشتند و در اسارت بودند، با قاطعیت و بدون ذره‌ای ترس، از حقانیت اهل‌بیت (علیهم‌السلام) دفاع کردند و مشروعیت حکومت یزید را زیر سؤال بردند.
شجاعت حضرت زینب (س) تنها به سخنرانی‌های ایشان محدود نمی‌شود، بلکه در تمام ابعاد زندگی ایشان نمود داشته است. ایستادگی در برابر مصائب، صبر در برابر سختی‌ها، مدیریت کاروان اسرا و هدایت مردم پس از عاشورا، همگی نشان‌دهنده شجاعت بی‌نظیر ایشان است. حضرت زینب (س) نه تنها در میدان نبرد، بلکه در عرصه فکری و اعتقادی نیز، همانند یک مجاهد بزرگ، در برابر ظلم و ستم ایستادند و با سخنان خود، بنیان حکومت طاغوت را به لرزه درآوردند. امروز، شجاعت حضرت زینب (س) الگویی برای تمام انسان‌هایی است که در مسیر حق‌طلبی گام برمی‌دارند. ایشان نشان دادند که حتی در سخت‌ترین شرایط، می‌توان با ایمان، استقامت و شجاعت، از حقیقت دفاع کرد و ظلم را به چالش کشید.
ایثار و فداکاری حضرت زینب (س)
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) نمونه‌ای والا از ایثار و فداکاری در تاریخ اسلام است. ایشان در طول زندگی خود بارها از حقوق و راحتی شخصی خویش چشم‌پوشی کردند و در مسیر تحقق اهداف والای الهی و حمایت از ولایت، فداکاری‌هایی بی‌نظیر انجام دادند. این ایثار در واقعه کربلا و دوران اسارت اهل‌بیت (علیهم‌السلام) بیش از هر زمان دیگری نمایان شد.
ایثار در حمایت از امام حسین (ع) و قیام عاشورا
حضرت زینب (س) برای یاری برادر خود، امام حسین (علیه‌السلام)، از تمامی تعلقات دنیوی خود گذشتند. ایشان در مدینه، خانه و همسر خود را رها کردند و با آگاهی کامل از سختی‌های پیش رو، قدم در راهی نهادند که سرشار از مصائب و رنج‌ها بود. در این مسیر، بزرگ‌ترین فداکاری ایشان، تقدیم دو فرزند دلبند خود، محمد و عون، در راه خدا بود. چنان‌که تاریخ ثبت کرده است: «اوج ایثار ایشان در روز عاشورا زمانی که دو فرزند خود محمد و عون را برای شهادت به نزد امام حسین (ع) آورد، نمایان می‌شود» (۱۸). این اقدام، نه تنها نشانه عشق و وفاداری ایشان به امام زمان خویش بود، بلکه نمونه‌ای از روحیه ایثارگرایانه‌ای است که ایشان از پدر و مادر بزرگوارشان، حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، به ارث برده بودند.
ایثار در دوران اسارت
ایثار حضرت زینب (س) تنها به صحنه نبرد عاشورا محدود نمی‌شود. پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانشان، زمانی که کاروان اسرا راهی کوفه و شام شد، ایشان همچنان از خودگذشتگی را سرلوحه رفتار خویش قرار دادند. «ایشان در واقعه کربلا سهم آب خود را به کودکان می‌دادند و در جریان اسارت در بین راه کوفه و شام با وجود گرسنگی و تشنگی سهمیه غذای خود را میان بچه‌ها تقسیم می‌کردند» (۱۹). این عمل، جلوه‌ای از ایثارگری مادری بود که در اوج مصائب، به فکر آرامش و آسایش دیگران بود و حتی در سخت‌ترین شرایط، دیگران را بر خود مقدم می‌داشت.
حضرت زینب (س) با ایثار و فداکاری خود، تصویری بی‌بدیل از عشق، وفاداری و ازخودگذشتگی را به نمایش گذاشتند. ایشان در تمام مراحل زندگی، به ویژه در واقعه کربلا و دوران اسارت، از آسایش و حتی عزیزترین‌های خود گذشتند تا از حقیقت و آرمان‌های والای الهی پاسداری کنند. امروزه، ایثار ایشان الگویی برای تمامی انسان‌هایی است که در مسیر حق‌طلبی و مقاومت گام برمی‌دارند.
حیا و عفت حضرت زینب (س)
حیا و عفت از برترین صفات اخلاقی است که در وجود حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) به عالی‌ترین شکل جلوه‌گر بود. این بانوی بزرگ اسلام، در تمام مراحل زندگی، عفت و پاکدامنی خود را حفظ کردند و همواره در پوشش و رفتار خویش، مظهر حیای علوی و فاطمی بودند. حجاب و عفاف حضرت زینب (س) چنان رفیع و ممتاز بود که در تمامی تاریخ، ایشان را به عنوان الگویی بی‌نظیر برای زنان و مردان مسلمان معرفی کرده است.
عفت و حیای حضرت زینب (س) در مدینه
حضرت زینب (س) در سایه تربیت پدر بزرگوارشان، امیرالمؤمنین علی (ع)، و مادرشان، حضرت فاطمه زهرا (س)، به مرتبه‌ای از عفت و حیای مثال‌زدنی دست یافتند که حتی در محیط خانه نیز این ویژگی بارز بود. «زمانی که به زیارت رسول خدا (ص) می‌رفتند، شمع و چراغ اطراف قبر آن حضرت را خاموش می‌نمودند تا مبادا کسی سایه ایشان را ببیند» (۲۰). این رفتار نشان از نهایت دقت و اهتمام ایشان به حفظ حیا و عفاف داشت، به گونه‌ای که حتی سایه ایشان نیز نباید در معرض دید نامحرمان قرار می‌گرفت.
یحیی مازنی، یکی از علمای بزرگ آن زمان، که سال‌ها در همسایگی امیرالمؤمنین (ع) زندگی می‌کرد، در مورد عفت حضرت زینب (س) می‌گوید: «مدت‌ها در مدینه در خدمت امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) بودم و خانه من نزدیک خانه حضرت زینب (س)، دختر حضرت علی (ع) بود. به خدا سوگند هیچ‌گاه چشمم به او نیفتاده و صدایی از او به گوشم نرسید. زمانی که می‌خواست به زیارت جد بزرگوارش رسول گرامی اسلام برود، شبانه از خانه بیرون می‌رفت، در حالی که حسن (ع) در سمت راست و حسین (ع) در سمت چپ ایشان بود و امیرالمؤمنین علی (ع) پیش روی ایشان راه می‌رفتند. زمانی که به قبر شریف رسول خدا (ص) نزدیک می‌شدند، حضرت علی (ع) جلو می‌رفتند و نور چراغ را کم می‌نمودند. یک بار امام حسن (ع) دلیل این کار را از پدر بزرگوارشان پرسیدند، آن حضرت فرمود: می‌ترسم کسی به خواهرت زینب نگاه کند» (۲۱).
عفاف حضرت زینب (س) تا روز عاشورا
حضرت زینب (س) نمونه‌ای بی‌نظیر از عفاف و پاکدامنی بودند که در دامان پدر و مادری همچون امیرالمؤمنین علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) پرورش یافتند. ایشان به‌گونه‌ای در رعایت حجاب و حفظ کرامت خویش اهتمام داشتند که «زینب در حجاب و عفاف یگانه روزگار بوده است؛ کسی از مردان، در زمان پدر او و برادران او تا روز عاشورا، او را ندیده بودند» (۲۲). این توصیف نشان‌دهنده نهایت پایبندی ایشان به ارزش‌های اخلاقی و اسلامی است.
این عفاف و حیا تا روز عاشورا همچنان حفظ شد، اما پس از آن، دشمنان با اسارت اهل بیت (ع) درصدد خدشه‌دار کردن این کرامت الهی برآمدند. با این‌حال، حضرت زینب (س) با شجاعت و استقامت مثال‌زدنی خود، همچنان وقار و متانت خویش را حفظ کرده و پیام‌آور عظمت و عزت اهل‌بیت (ع) در تاریخ شدند.
حیا و عفت در دوران اسارت
پس از واقعه عاشورا، زمانی که اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به اسارت درآمدند، دشمنان تلاش کردند تا با تحقیر و توهین، شخصیت والای این خاندان را خدشه‌دار کنند. اما حضرت زینب (س) حتی در سخت‌ترین شرایط، عفت و حیای خود را حفظ کردند. نقل شده است که در کوفه و شام، با وجود غل و زنجیر و محاصره دشمنان، ایشان هیچ‌گاه بدون پوشش و بدون رعایت موازین حجاب ظاهر نشدند.
در مجلس یزید، زمانی که دشمنان در پی اهانت به اهل بیت بودند، حضرت زینب (س) در پاسخ به نگاه‌های تحقیرآمیز و رفتارهای گستاخانه یزید، با شجاعت و اقتدار فرمودند: «ای یزید! آیا این عدالت است که زنان و دختران پیامبر خدا (ص) را مانند اسیران به این سو و آن سو بکشانی و حریم آنان را بشکنی؟!» این سخنان نشان می‌دهد که حتی در اوج مصیبت‌ها، عفت و حیای ایشان خدشه‌دار نشد و همچنان بر حفظ کرامت خود و دیگر اسیران تأکید داشتند.
باید گفت که، حضرت زینب (س) نمونه‌ای درخشان از عفاف و حیا در تاریخ اسلام هستند. رفتار ایشان در مدینه، در جریان کربلا و پس از آن، همگی بیانگر جایگاه بی‌بدیل این بانوی بزرگوار در حفظ ارزش‌های اخلاقی و اسلامی است. عفت و حیای ایشان نه تنها الگویی برای زنان مسلمان، بلکه درسی برای تمام انسان‌هایی است که در جست و جوی کرامت، عزت و پاکدامنی هستند. حضرت زینب (س) با رعایت حجاب و حفظ عفت خود، پیام‌آور عزت و کرامت زنان در تاریخ شدند و نشان دادند که حیا، عفت و وقار، نه تنها موجب ضعف، بلکه نشانه‌ای از قدرت و عظمت روحی انسان است.
کلام پایانی
در این مقاله به برخی از فضائل و ویژگی‌های حضرت زینب کبری (س)همچون عبادت، علم و سخنوری، صبر و استقامت، شجاعت، ایثار و فداکاری و حیا و عفت اشاره کردیم. بانوی کربلا در هر یک از این ویژگی‌های اخلاقی سرآمد و برجسته بودند، القاب ایشان نشان‌دهنده هر یک از این فضائل است. لقب عابده، نشان‌دهنده عبادت و شب زنده‌داری ایشان، لقب عالمه و عالمه غیر معلمه نیز علم و سخنوری ایشان را به تصویر می‌کشد، عصمت الله نمایانگر پاکی، عفت و حیای این شخصیت بزرگ اسلام، الصابره، صبر و استقامت این بانو در برابر غم‌ها و آلام روحی که در روز عاشورا و واقعه کربلا متوجه ایشان شد، را نشان می‌دهد.
حضرت زینب (س) با برخورداری از این القاب و فضائل به همه مسلمانان در طول تاریخ اسلام درس فداکاری و گذشت و صبر بر مصائب دادند. هدف از نوشتن این مطلب آشنایی بیشتر بافضائل این بانوی کربلا و الگوبرداری از آن‌ها در زندگی است. خوشبین هستیم با خواندن این متن بتوانید با زندگی این بانوی بزرگوار و ویژگی‌های ایشان بیشتر آشنا شوید و از فضائل اخلاقی و الهی ایشان در زندگی خود بهره‌مند گردید.
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی‌نوشت
- زینب کبری، ص ۱۳۷ ـ ۱۳۸. شریف‌القرشی، السیده زینب، ص ۳۹.
- جزائری، الخصائص الزینبیه، ص ۵۲ ـ ۵۳.
- امین، اعیان‌الشیعه، ج۷، ص ۱۳۷.
- زینب کبری عقیله بنی هاشم، حسن الهی، ص ۷۶.
- ابن‌الاثیر، اسد الغابه، ج۶، ص ۱۳۳.
- جعفرالنقدی، زینب کبری بنت الامام، ص ۶۱.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین‌الشریعه، ج۳، ص ۶۱. جزایری، سید نورالدین، خصائص زینبیه، ص ۱۲۰.
- نقدی، جعفر، زینب کبری (س)، ص ۶۲.
- نقدی، جعفر، زینب کبری (س)، ص ۶۲. هاشمی خطیب، علی بن حسین، عقیله بنی هاشم، ص ۱۴.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج۲، ص ۲۹.
- علامه مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۴۵، ص ۱۰۸.
- کحاله، اعلام النساء، ج۲، ص ۹۲ ـ ۹۷.
- وفیات‌الائمه، ص ۴۴۱.
- مقتل سید الشهدا و اصحابه، ص ۵۴، محمدی ری شهری. امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۸، ص ۴۲۷.
- بحارالانوار، ج۴۵، ص ص ۱۱۶.
- علامه مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص ۱۱۵.و ص ۱۵۴.
- صدق، محمد بن علی، الامالی، ص ۲۳۱.
- سپهر، عباس قلی خان، طرازالمذهب مظفری، ص ۷۴.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین‌الشریعه، ج۳، ص ۶۲.
- وفیات‌الائمه، ص ۴۳۵ ـ ۴۳۶.
- فاطمه زهرا (س)، شادمانی دل پیامبر، ص ۸۶۲ . وفیات‌الائمه، ص ۴۳۵ ـ ۴۳۶.
- انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعه الکبری فاطمه الزهرا، ج۵، ص ۳۶۰.
