شرح کامل اعمال ماه رمضان
ماه رمضان، ماه عبادت و بندگی مسلمانان است، این ماه، ماهی است که حق‌تعالی در آن گناهان را می‌آمرزد و ماهی پر از حسنه و برکات برای مسلمانان و روزه‌داران به‌شمار می‌رود. ماه رمضان تنها ماهی است که نام آن در قرآن کریم ذکر شده و در روایات این ماه رحمت به سبب واجب بودن روزه و فراوانی برکت در آن، ماه مهمانی خدا نامیده شده است. این ماه مبارک در میان مسلمانان جهان اهمیت، احترام و جایگاه ویژه‌ای دارد. در کتب مختلف برای این ماه اعمال فراوانی از جمله خواندن قرآن، نماز، دعاهای مخصوص، زیارت و…ذکر شده که در این مقاله قصد داریم به آن‌ها بپردازیم، با ما باشید.
اعمال ماه مبارک رمضان
خواندن قرآن
خواندن قرآن در ماه مبارک رمضان یکی از اعمال برجسته و معنوی است که جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی دارد. اگر چه «قرائت قرآن در همه اوقات دارای ثواب بسیاری است اما خواندن قرآن در این ماه ارزش و اهمیت فراوانی دارد و به آن بهار قرآن گفته شده است.» (۱). این ماه فرصتی استثنایی برای تعمق در آیات الهی و تقرب به پروردگار به شمار می‌رود.
پیامبر اکرم (ص) در بیانی نورانی، فضیلت قرائت قرآن در این ماه را این‌گونه توصیف کرده‌اند: «من تلافیه آیه من القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور. اگر کسی در این ماه یک آیه از قرآن را بخواند، ثواب آن مانند کسی است که در غیر ماه رمضان یک ختم قرآن نموده است» (۲). این روایت نشان‌دهنده جایگاه ویژه قرائت قرآن در این ماه و مضاعف شدن پاداش آن است.
امام رضا (ع) نیز در بیانی مشابه، بر عظمت این عمل تأکید فرموده‌اند: «من قرا فی شهر رمضان آیهً من کتاب الله کان کمن ختم القرآن فی غیره من الشهور. هر کسی ماه رمضان یک آیه از کتاب خدا را قرائت نماید، مانند این است که در ماه‌های دیگر تمام قرآن را خوانده است» (۳).
در حدیثی دیگر، رسول خدا (ص) سفارش فرموده‌اند: «أکثِروا فیهِ (شَهرِ رَمَضانَ) مِن تِلاوَهِ القُرآنِ. در ماه رمضان قرآن را بسیار بخوانید» (۴). بنابراین، قرائت قرآن از برترین اعمال این ماه شمرده شده و توصیه شده است که مؤمنان فرصت گران‌بهای این ایام را غنیمت شمرده و با تدبر در آیات الهی، بهره‌ای وافر از فیوضات این ماه مبارک ببرند.
نمازهای ماه مبارک رمضان
ماه مبارک رمضان، ماهی سرشار از فیوضات معنوی و فرصتی بی‌نظیر برای تقرب به پروردگار است. یکی از راه‌های بهره‌مندی از این ماه مبارک، برپایی نمازهای مستحبی است که به طور ویژه در این ایام توصیه شده‌اند. این نمازها دارای آثار و برکات فراوانی هستند که در روایات و منابع معتبر اسلامی به آن‌ها اشاره شده است. در ادامه، به برخی از این نمازها پرداخته می‌شود.
نماز هزار رکعت در شبهای ماه رمضان
یکی از اعمال مستحبی پر فضیلت در این ماه، اقامه هزار رکعت نماز در طول شبهای رمضان است. در مورد کیفیت انجام این نماز، در روایات چنین آمده است:
«خواندن هزار رکعت نماز در شبهای ماه رمضان یکی از نمازهای مستحبی ماه رمضان است که بنابر قول مشهور بدین صورت خوانده می‌شود که در دهه اول و دوم این ماه هر شب ۲۰ رکعت نماز خوانده شود (هر دو رکعت به یک سلام) که ۸ رکعت آن پس از نماز مغرب و دوازده رکعت از آن بعد از نماز عشاء است. و در دهه آخر ماه رمضان نیز هر شب ۳۰ رکعت که ۸ رکعت از آن بعد از نماز مغرب و باقی آن پس از نماز عشاء باید خوانده شود. این نمازها در مجموع ۷۰۰ رکعت می‌شود که ۳۰۰ رکعت باقی مانده آن در شبهای قدر خوانده می‌شود، بدین صورت که در هر شب قدر صد رکعت نماز باید خوانده شود» (۵).
این نمازها، فرصتی برای تزکیه نفس و ایجاد پیوند عمیق‌تر با خداوند متعال است. در شبهای قدر، که لحظاتی سرنوشت‌ساز و ارزشمند هستند، این نمازها فضیلتی دوچندان پیدا می‌کنند و می‌توانند مقدمه‌ای برای نیل به رحمت بی‌پایان الهی باشند.
نماز دو رکعتی مستحبی ماه رمضان
یکی دیگر از نمازهای مستحب که در منابع معتبر ذکر شده، نمازی دو رکعتی است که در تمامی شبهای ماه مبارک رمضان قابل اقامه است. این نماز دارای کیفیتی خاص و اذکاری ویژه است که در روایات از آن یاد شده است. در کتاب مفاتیح‌الجنان آمده که:
«شیخ کفعمی در حاشیه کتاب بلد‌الامین از سید بن باقی نقل کرده است که مستحب است در هر شب ماه رمضان دو رکعت نماز بدین صورت خوانده شود که در هر رکعت آن پس از خواندن سوره حمد سه مرتبه سوره توحید خوانده شود و بعد از سلام نماز این دعا را بخوانند:
«سُبْحانَ مَنْ هُوَ حَفیظٌ لا یغْفُلُ سُبحانَ مَنْ هُوَ رَحیمٌ لا یعْجَلُ سُبْحانَ مَنْ هُوَ قاَّئِمٌ لا یسْهُو سُبْحانَ مَنْ هُوَ دائِمٌ لا یلْهُو
و بعد بگوید تسبیحات اربعه را هفت مرتبه و بعد از آن بگوید:
سُبْحانَک سُبْحانَک سُبْحانَک یا عَظیمُ اغْفِرْ لِی الذَّنْبَ الْعَظیمَ
و بعد ده مرتبه صلوات بفرستد. و گفته شده که هر کس این دو رکعت نماز را به جا بیاورد، خداوند برای او هفتاد هزار گناه را می‌آمرزد» (۶).
این نماز علاوه بر ارزش معنوی و تأثیرات روحانی، زمینه‌ای برای آمرزش گناهان و پاکسازی روح فراهم می‌آورد. اذکار ویژه‌ای که در این نماز وارد شده است، نشان از عظمت و تأثیر آن در نزد خداوند متعال دارد.
نمازهای مخصوص هر شب
ماه مبارک رمضان، فرصتی برای پالایش روح، تقرب به درگاه الهی و کسب فیوضات معنوی بی‌شمار است. در این ماه، علاوه بر نمازهای واجب، مستحباتی ویژه توصیه شده که انجام آن‌ها موجب بهره‌برداری بیشتر از برکات این ایام می‌شود. از جمله این مستحبات، نمازهای مخصوص هر شب ماه رمضان است که در منابع معتبر اسلامی، از جمله کتاب زادالمعاد اثر علامه مجلسی، به تفصیل ذکر شده است.در ادامه، نمازهای اختصاصی هر شب این ماه مبارک، همراه با کیفیت و تعداد رکعات آن‌ها، بیان می‌شود.
نمازهای شبهای اول تا دهم
در ادامه به نماز شبهای شبهای اول تا دهم ماه رمضان اشاره شده است:
-
-
- نماز شب اول ماه رمضان: نمازی چهار رکعتی است که در هر رکعت آن، پس از قرائت سوره حمد، ۱۵ مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود.
- نماز شب دوم ماه رمضان: این نماز نیز چهار رکعت دارد و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۲۰ مرتبه سوره قدر تلاوت می‌شود.
- نماز شب سوم ماه رمضان: نمازی ده رکعتی است که در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۵۰ مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود.
- نماز شب چهارم ماه رمضان: این نماز هشت رکعت است و در هر رکعت، بعد از سوره حمد، ۲۰ مرتبه سوره قدر خوانده می‌شود.
- نماز شب پنجم ماه رمضان: دو رکعت است که در هر رکعت، سوره حمد و ۵۰ مرتبه سوره توحید تلاوت می‌شود. پس از سلام، ۱۰۰ مرتبه صلوات بر محمد و آل محمد (ص) فرستاده می‌شود.
- نماز شب ششم ماه رمضان: نمازی چهار رکعتی است که در هر رکعت، پس از سوره حمد، سوره ملک خوانده می‌شود.
- نماز شب هفتم ماه رمضان: چهار رکعت است و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۱۳ مرتبه سوره قدر قرائت می‌شود.
- نماز شب هشتم ماه رمضان: این نماز دو رکعت است. در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۱۰ مرتبه سوره توحید خوانده شده و پس از سلام، ۱۰۰۰ مرتبه سبحان‌الله گفته می‌شود.
- نماز شب نهم ماه رمضان: شش رکعت میان نماز مغرب و عشا اقامه می‌شود. در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۷ مرتبه آیهالکرسی خوانده شده و پس از پایان نماز، ۵۰ مرتبه صلوات فرستاده می‌شود.
- نماز شب دهم ماه رمضان: نمازی بیست رکعتی است که در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۳۰ مرتبه سوره توحید قرائت می‌شود.
-
نمازهای شبهای یازدهم تا بیستم ماه رمضان
در ادامه به نمازهای شبهای یازدهم تا بیستم ماه رمضان اشاره شده است:
-
-
- نماز شب یازدهم ماه رمضان: نماز این شب دو رکعت است که در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۲۰ مرتبه سوره کوثر خوانده می‌شود.
- نماز شب دوازدهم ماه رمضان: هشت رکعت است و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۳۰ مرتبه سوره قدر خوانده می‌شود.
- نماز شب سیزدهم ماه رمضان: چهار رکعت است و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۲۵ مرتبه سوره توحید قرائت می‌شود.
- نماز شب چهاردهم ماه رمضان: شش رکعت است و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۳۰ مرتبه سوره إذا زلزلت خوانده می‌شود.
- نماز شب پانزدهم ماه رمضان: چهار رکعت است که در دو رکعت اول، بعد از سوره حمد، ۱۰۰ مرتبه سوره توحید و در دو رکعت دوم، ۵۰ مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود.
- نماز شب شانزدهم ماه رمضان: دوازده رکعت است و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۱۲ مرتبه سوره تکاثر قرائت می‌شود.
- نماز شب هفدهم ماه رمضان: دو رکعت است که در رکعت اول، سوره حمد و هر سوره‌ای که خواست بخواند و در رکعت دوم، ۱۰۰ مرتبه سوره توحید تلاوت کند و پس از سلام، ۱۰۰ مرتبه لا إلهَ اِلاَّ اللّهُ بگوید.
- نماز شب هجدهم ماه رمضان: چهار رکعت است و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۲۵ مرتبه سوره کوثر خوانده می‌شود.
- نماز شب نوزدهم ماه رمضان: پنجاه رکعت است که در هر رکعت، پس از سوره حمد، یک مرتبه سوره إذا زلزلت خوانده می‌شود.
- نماز شب بیستم تا بیست و چهارم ماه رمضان: در هر یک از این شب‌ها، هشت رکعت نماز اقامه می‌شود که بعد از سوره حمد، هر سوره‌ای که خواست خوانده شود.
-
نمازهای شبهای بیست و پنجم تا سی‌ام ماه رمضان
نمازهای روزهای ۲۵ تا ۳۰ام ماه مبارک رمضان نیز شامل:
-
-
- نماز شب بیست و پنجم ماه رمضان: هشت رکعت است و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۱۰ مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود.
- نماز شب بیست و ششم ماه رمضان: هشت رکعت است که در هر رکعت، ۱۰۰ مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود.
- نماز شب بیست و هفتم ماه رمضان: چهار رکعت است که در هر رکعت، پس از سوره حمد، سوره ملک خوانده شده و در صورت عدم توانایی، ۲۵ مرتبه سوره توحید خوانده شود.
- نماز شب بیست و هشتم ماه رمضان: شش رکعت است و در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۱۰۰ مرتبه آیهالکرسی، ۱۰۰ مرتبه سوره توحید و ۱۰۰ مرتبه سوره کوثر خوانده شود و پس از نماز، ۱۰۰ مرتبه صلوات فرستاده شود.
- نماز شب بیست و نهم ماه رمضان: دو رکعت است که در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۲۰ مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود.
- نماز شب سی‌ام ماه رمضان: دوازده رکعت است که در هر رکعت، پس از سوره حمد، ۲۰ مرتبه سوره توحید خوانده شده و پس از نماز، ۱۰۰ مرتبه صلوات فرستاده شود.
-
این نمازهای مستحبی، فرصتی بی‌نظیر برای تقرب به درگاه الهی و کسب رحمت و مغفرت بی‌پایان خداوند است. علامه مجلسی تأکید دارد که «این نمازها هر دو رکعت به یک سلام است و اگر کسی همه آن‌ها را نتواند به جا آورد، هر مقدار که بتواند به جا آورد، خوب است» (۷). برگزاری این نمازها با نیت خالصانه، یقیناً راهی برای تعالی معنوی و بهره‌گیری از برکات ماه رمضان خواهد بود.
نماز شبهای قدر در ماه رمضان
شبهای قدر، اوج معنویت و لحظات طلایی برای بهره‌گیری از رحمت بی‌کران الهی است. این شب‌ها که در میان شبهای ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان واقع شده‌اند، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و در احادیث و روایات اسلامی، اعمال متعددی برای این شب‌ها توصیه شده است. از جمله این اعمال، اقامه نمازهای مستحبی است که فضیلت فراوانی دارد و باعث آمرزش گناهان و جلب رضایت الهی می‌شود. در ادامه، نمازهای توصیه‌شده برای این شب‌ها بیان می‌شود.
نماز دو رکعتی ویژه شبهای قدر
در منابع روایی تأکید شده که «در شبهای قدر مستحب است دو رکعت نماز خوانده شود که در هر رکعت آن بعد از سوره حمد باید هفت مرتبه سوره توحید را بخواند و بعد از تمام شدن نماز، هفتاد مرتبه استغفار نماید» (۸).
این نماز، دارای اسرار معنوی عمیقی است، چراکه سوره توحید به عنوان خلاصه‌ای از آموزه‌های توحیدی و شناخت خداوند، در آن تکرار می‌شود. همچنین، هفتاد مرتبه استغفار نشان‌دهنده تأکید بر توبه و طلب بخشش از درگاه الهی است که در این شبهای خاص، بسیار مورد تأکید قرار گرفته است.
نماز صد رکعتی شبهای قدر
از دیگر مستحبات شب قدر، نماز صد رکعتی است که شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان به آن اشاره کرده و گفته است: «در مفاتیح‌الجنان شیخ عباس قمی نقل کرده که در شبهای قدر خواندن صد رکعت نماز مستحب است که در هر رکعت آن پس از حمد بهتر است ده مرتبه سوره توحید خوانده شود» (۹).
این نماز با تأکید بر سوره توحید، به شناخت هرچه بیشتر خداوند و توحید خالصانه در عبادت کمک می‌کند. همچنین، اقامه این نماز در شبهای قدر، موجب جلب الطاف الهی و نورانیت قلب خواهد شد.
روایت امام صادق (ع) درباره نماز شبهای ۲۱ و ۲۳ رمضان
در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است: «از امام صادق (ع) نیز روایت است که در شب ۲۱ و ۲۳ رمضان مستحب است که صد رکعت نماز خوانده شود و در هر رکعت پس از حمد صد بار سوره توحید خوانده شود. و آمده که هر کس این نماز را بخواند از آتش جهنم رها شده و بهشت بر او واجب و شفاعتش پذیرفته خواهد شد» (۱۰).
این نماز که با ذکر فراوان سوره توحید همراه است، نشانه‌ای از تأکید بر خلوص نیت، شناخت حقیقی خداوند و توسل به درگاه او برای رهایی از عذاب الهی است. به همین دلیل، این عمل عبادی از ارزش و ثواب عظیمی برخوردار است.
نماز در شب آخر ماه رمضان
شب آخر ماه رمضان، از منظر معنوی، شب بسیار مهمی محسوب می‌شود. این شب، وداع با ماهی است که در آن درهای رحمت الهی گشوده شده، دل‌های مؤمنان به نور عبادت روشن گشته و روح انسان در مسیر تهذیب و تقرب به خداوند متعال قرار گرفته است. ازاین‌رو، در منابع معتبر دینی اعمال و عبادات خاصی برای این شب توصیه شده که در رأس آن‌ها اقامه نماز مستحبی قرار دارد.
فضیلت نماز شب آخر ماه رمضان
در کتاب مفاتیح‌الجنان آمده است که «هر کس در شب آخر ماه رمضان ده رکعت نماز ( یعنی پنج نماز دو رکعتی) به جا آورد و در هر رکعت آن سوره حمد را یک مرتبه و سوره قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ را ده مرتبه بخواند و در هر یک از رکوع و سجود ده مرتبه سُبْحانَ اللّهِ وَالحَمْدُ للّهِ وَلَا إِلهَ إِلّا اللّهُ وَاللّهُ أَکْبَرُ بگوید و هنگامی‌که از ده رکعت فراغت یافت هزار مرتبه استغفار کند و پس از استغفار سر به سجده بگذارد و در حال سجده یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ، یَا ذَا الجَلالِ وَالإِکرامِ، یَا رَحْمانَ الدُّنیا وَ الآخِرَهِ وَ رَحِیمَهُما، یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ، یَا إِلهَ الأَوَّلِینَ وَالآخِرِینَ، اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا، وَتَقَبَّلْ مِنَّا صَلاتَنا وَصِیامَنا وَقِیامَنا را بگوید. سوگند به کسی که مرا به راستی به نبوت مبعوث کرد که جبرئیل مرا خبر داد از اسرافیل و اسرافیل از پروردگار خود که سر از سجده برنداشته باشد خداوند او را می‌آمرزد و ماه رمضان را از او قبول کند و از گناهان او خواهد گذشت» (۱۱).
آثار و برکات این نماز
این نماز، علاوه بر این که فرصتی برای تطهیر روح و آمرزش گناهان است، به عنوان یک وداع معنوی با ماه رمضان تلقی می‌شود. اقامه این نماز همراه با استغفار و ذکرهای خاص، نشان‌دهنده اهمیت ویژه این شب در مسیر تکامل روحی انسان است. تأکید بر ذکر “سُبْحانَ اللّهِ وَالحَمْدُ للّهِ وَلَا إِلهَ إِلّا اللّهُ وَاللّهُ أَکْبَرُ” در رکوع و سجود، نشانه تعظیم و تسلیم در برابر خداوند متعال است. همچنین، هزار مرتبه استغفار نمادی از بازگشت حقیقی به درگاه الهی و جبران کاستی‌های عبادت در طول ماه رمضان محسوب می‌شود.
دعاهای ماه رمضان
ماه مبارک رمضان، ماه رحمت، مغفرت و نزول برکات الهی است. در این ماه، علاوه بر اعمال و عبادات مستحبی مانند نمازهای خاص، خواندن دعاهای مأثور از پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. دعاهای این ماه، راهی برای ارتباط عمیق‌تر با خداوند، طلب مغفرت و بهره‌گیری از رحمت بی‌پایان اوست. در منابع معتبر اسلامی، ادعیه خاصی برای سحرها و شبهای رمضان ذکر شده که از اهمیت بالایی برخوردارند.
دعای سحر
یکی از دعاهای ارزشمند و مشهور در این ماه، دعای سحر است که با عبارت «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک مِنْ بَهَائِک بِأَبْهَاهُ وَ کلُّ بَهَائِک بَهِی…» آغاز می‌شود. این دعا در کتاب‌های اقبال‌الأعمال سید بن طاووس، زادالمعاد علامه مجلسی و مفاتیح‌الجنان نقل شده است و «دعایی است که امام رضا (ع) آن را از امام باقر (ع) نقل کرده است» (۱۲). این دعا مجموعه‌ای از توحید ناب و اسماء الهی است که انسان را در مقام عبودیت و تقرب به پروردگار قرار می‌دهد.
دعای ابوحمزه ثمالی
یکی دیگر از دعاهای مشهور ماه رمضان، دعای ابوحمزه ثمالی است که مضامین آن سراسر تضرع، خشوع و امید به رحمت الهی است. در کتاب مفاتیح‌الجنان آمده است که «امام زین‌العابدین (ع) در ماه رمضان بیشتر شب را نماز به جا می‌آوردند و در هنگام سحر دعای ابوحمزه ثمالی را می‌خواندند» (۱۳). این دعا، که از امام سجاد (ع) نقل شده، از زیباترین و پرمحتواترین مناجات‌هایی است که روح انسان را متوجه عظمت الهی و نیاز عمیق او به مغفرت و لطف پروردگار می‌کند.
دعاهای هر روز ماه رمضان
ماه مبارک رمضان، ماهی است که در آن درهای رحمت الهی به روی بندگان باز شده و فرصت بی‌نظیری برای تهذیب نفس، تضرع و تقرب به پروردگار فراهم می‌شود. دعاها و اذکار این ماه، وسیله‌ای برای بهره‌گیری از برکات عظیم آن است. علما و بزرگان دینی همچون شیخ طوسی، سید بن طاووس، شیخ مفید و دیگران، دعاهای مأثوری را برای هر روز این ماه بیان کرده‌اند که مورد تأکید ائمه اطهار (ع) نیز بوده است. در ادامه به برخی از این دعاها اشاره می‌شود.
دعای عمومی برای هر روز ماه رمضان
یکی از دعاهای توصیه‌شده در این ماه، دعایی است که از شیخ طوسی و سید بن طاووس نقل شده و توصیه شده است که در هر روز ماه رمضان خوانده شود. آغاز این دعا چنین است:
«اللّهُمَّ هذَا شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِى أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ هُدىً لِلنَّاسِ وَبَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانِ…» (۱۴).
دعای درخواست فضل الهی
دعایی که برای درخواست فضل و رحمت الهی توصیه شده و توسط شیخ طوسی و سید بن طاووس نقل گردیده است، چنین آغاز می‌شود:
«اللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ بِأَفْضَلِهِ وَکُلُّ فَضْلِکَ فاضِلٌ، اللهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُکَ بِفَضْلِکَ کُلِّهِ…» (۱۷).
دعای استجابت وعده‌های الهی
در برخی منابع آمده است که «و خواندن این دعا اللّهُمَّ إِنِّی أَدْعُوکَ کَما أَمَرْتَنِی فَاسْتَجِبْ لِی کَما وَعَدْتَنِی…» که در کتاب مفاتیح‌الجنان به‌طور کامل ذکر نشده و برای خواندن آن باید به زادالمعاد علامه مجلسی مراجعه شود (۱۸).
دعای توصیه شده توسط امام محمدتقی (ع)
شیخ مفید در کتاب مقنعه از علی بن مهزیار روایت کرده است که «در هر زمان از شب و روز ماه رمضان این دعا را بگویی مستحب است: یَا ذَا الَّذِى کانَ قَبْلَ کُلِّ شَىْءٍ، ثُمَّ خَلَقَ کُلَّ شَىْءٍ، ثُمَّ یَبْقى وَیَفْنى کُلُّ شَىْءٍ، یَا ذَا الَّذِى لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَىْءٌ» (۱۹).
دعایی برای آمرزش گناهان
از دیگر دعاهای تأکیدشده در این ماه، دعایی است که در بلد الامین و مصباح شیخ کفعمی از کتاب اختیار سید ابن باقی نقل شده است:
«هرکس این دعا را در هر روز از ماه رمضان بخواند خداوند گناهان چهل ساله او را می‌آمرزد: اللّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضانَ الَّذِى أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ، وَافْتَرَضْتَ عَلَى عِبادِکَ فِیهِ الصِّیامَ، ارْزُقْنِى حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرامِ فِى هذَا الْعامِ وَفِى کُلِّ عامٍ، وَاغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الْعِظامَ فَإِنَّهُ لَایَغْفِرُها غَیْرُکَ یَا ذَا الْجَلالِ وَالْإِکْرامِ» (۲۰).
تسبیحات روزانه ماه رمضان
از دیگر اعمال مستحبی این ماه، خواندن تسبیحات خاص است که در هر روز از ماه رمضان باید انجام شود. «خواندن تسبیحات در هر روز ماه رمضان از اول تا آخر و آن ده جزء است و هر جزء آن ده سبحان‌الله را شامل می‌شود» (۱۵). این تسبیحات موجب تطهیر قلب، افزایش برکات و جلب رحمت الهی می‌شود.
صلوات در ماه رمضان
صلوات از جمله اذکار پر فضیلت در این ماه است. در منابع معتبر اسلامی آمده است که «خواندن صلوات در هر روز ماه رمضان که شیخ طوسی و سید بن طاووس ذکر کرده‌اند و آغاز آن چنین است: إِنَّ اللّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیماً…» (۱۶).
ذکری خاص برای هر روز ماه رمضان
بر اساس روایات، خواندن این ذکر در هر روز، موجب خیر و برکت خواهد شد:
«خواندن این ذکر در هر روز هفت مرتبه که فیض کاشانی در کتاب خلاصه الاَذکار فرموده: سُبْحانَ الضَّارِّ النَّافِعِ، سُبْحانَ الْقاضِی بِالْحَقِّ، سُبْحانَ الْعَلِیِّ الْأَعْلى، سُبْحانَهُ وَبِحَمْدِهِ، سُبْحانَهُ وَتَعالى» (۲۱).
ذکر صلوات توصیه شده در هر روز رمضان
شیخ مفید در کتاب مقنعه آورده است که «از جمله مستحبات ماه رمضان در هر روز، صد مرتبه صلوات فرستادن بر رسول خداست و هرکس زیادتر فرستد بهتر خواهد بود» (۲۲).
دعای اختصاصی برای هر روز ماه رمضان
در مفاتیح‌الجنان نقل شده است که «از ابن عباس روایت کرده‌اند که رسول خدا (ص) فضیلت بسیاری برای روزه هر روز ماه رمضان بیان فرمود و برای هر روز ماه رمضان دعای مخصوصی با فضیلت و ثواب بسیار برای این دعاها ذکر کرده است» (۲۲).
اعمال مستحب افطار در ماه رمضان
افطار در ماه مبارک رمضان، تنها یک عمل فیزیکی برای رفع گرسنگی و تشنگی نیست، بلکه دارای آداب و اعمال مستحب ویژه‌ای است که سبب افزایش برکات و ثواب این ماه عزیز می‌شود. در روایات اسلامی، آداب افطار به تفصیل بیان شده است تا مؤمنان از فضیلت‌های آن بهره‌مند گردند. این اعمال، علاوه بر تأثیرات معنوی، موجب تحکیم پیوندهای اجتماعی و تقویت روحیه نوع‌دوستی نیز می‌شود.
افطار کردن بعد از نماز مغرب
طبق سنت اسلامی، «مستحب است که بعد از نماز شام افطار کند مگر آنکه ضعف بر او غلبه کرده باشد یا جمعی منتظر او باشند» (۲۳). این توصیه حاکی از اهمیت تقدم نماز بر افطار است، زیرا نماز مغرب و عشاء در اول وقت فضیلت بیشتری دارد. بااین‌حال، اگر فردی دچار ضعف شدید باشد یا میهمانانی در انتظار افطار او باشند، می‌تواند ابتدا افطار کند.
افطار با غذای پاک و حلال
یکی از توصیه‌های مهم در افطار، استفاده از غذای پاک و حلال است. در این باره آمده است:
«و دوم با چیز پاکیزه از حرام و شبهات افطار کند و بهتر آن است که با خرمای حلال افطار کند تا ثواب نمازش چهارصد برابر گردد و به خرما و آب و به رطب و به لبن و به حلوا و نبات و به آب گرم به هر کدام که افطار کند خوبست» (۲۳).
خرما، یکی از خوراکی‌هایی است که در احادیث اسلامی به‌عنوان غذای مستحب برای افطار معرفی شده است. خرما علاوه بر خواص غذایی، نمادی از پاکی و سادگی است که ثواب افطار را چندین برابر می‌کند. همچنین، افطار با آب گرم توصیه شده است، زیرا موجب آمادگی معده برای هضم غذا می‌شود.
اذکار و ادعیه هنگام افطار
ذکر و دعا هنگام افطار از مستحبات مؤکد است، چرا که لحظات گشودن روزه، از زمان‌های اجابت دعا به‌شمار می‌رود. توصیه شده است که «در وقت افطار دعاهای وارده را بخواند از جمله اینکه بگوید: اللّهُمَّ لَکَ صُمْتُ، وَعَلَى رِزْقِکَ أَفْطَرْتُ، وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ. تا خداوند به او ثواب هر کسی را که در این روز، روزه گرفته عطا نماید» (۲۳).
همچنین، خواندن دعای اللَّهُمّ ربَّ النّور العظیمِ که از سید بن طاووس و شیخ کفعمی نقل شده است، فضیلت بسیاری دارد.
امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) نیز دعای خاصی را هنگام افطار قرائت می‌کردند:
«و روایت است که امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) هر گاه که می‌خواستند افطار نمایند می‌گفتند بِسْمِ اللّهِ، اللّهُمَّ لَکَ صُمْنا، وَعَلَى رِزْقِکَ أَفْطَرْنا، فَتَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» (۲۳).
علاوه بر این، مستحب است که هنگام برداشتن اولین لقمه غذا این ذکر خوانده شود:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَهِ، اغْفِرْ لِی» (۲۳).
این دعا، طلب بخشش از خداوند است که سبب مغفرت و تطهیر روح از گناهان خواهد شد.
خواندن سوره قدر و صدقه دادن
یکی دیگر از اعمال مستحب هنگام افطار، تلاوت سوره مبارکه قدر است:
«و دیگر آنکه در هنگام افطار سوره قدر را بخواند و صدقه بدهد» (۲۳).
سوره قدر یادآور شبهای پرفضیلت قدر و نزول قرآن است. خواندن این سوره در لحظه افطار، سبب جلب برکات و افزایش اجر و ثواب روزه می‌شود. همچنین، صدقه دادن هنگام افطار، یکی از اعمالی است که موجب فزونی روزی و رفع بلاها خواهد شد.
افطاری دادن به دیگران
یکی از مهمترین اعمال توصیه‌شده در این ماه، افطاری دادن به روزه‌داران است، حتی اگر مقدار آن اندک باشد. در این باره آمده است:
«و به روزه‌داران افطار بدهد حتی اگر به چند دانه خرما یا شربتی آب باشد و رسول خدا (ص) در این مورد ذکر کرده‌اند که کسی که روزه‌داری را افطار دهد اجر آن روزه‌دار برای او خواهد بود بدون آنکه از اجر او چیزی کم شود و از برای او خواهد بود عمل نیکویی را که آن افطار کننده به قوه آن غذا به دست آورد» (۲۳).
افطاری دادن، عملی بسیار ارزشمند است که علاوه بر ایجاد محبت و همدلی، ثواب روزه آن شخص را به افطار‌دهنده نیز منتقل می‌کند.
فضیلت اطعام روزه‌داران در ماه رمضان
در روایات اسلامی، اطعام مؤمنان به‌ویژه در ماه رمضان دارای فضیلت بسیاری است. در این زمینه، از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند:
«هر مؤمنی که مؤمنی را در ماه رمضان اطعام نماید حق‌تعالی برای او اجر کسی که سی بنده مؤمن را آزاد کرده باشد می‌نویسد و یک دعای او را مستجاب می‌کند» (۲۳).
این روایت، نشان‌دهنده ارزش بی‌نظیر اطعام مؤمنان است، زیرا هم اجر عظیمی در پی دارد و هم موجب استجابت دعاهای فرد خواهد شد.
باید گفت که، اعمال مستحب افطار، نقش بسیار مهمی در تکمیل معنویت و بهره‌برداری از برکات ماه مبارک رمضان دارد. از افطار با غذای پاک و حلال گرفته تا خواندن دعاها و اذکار خاص، همه این موارد باعث افزایش اجر و تقرب به درگاه الهی می‌شوند. علاوه بر این، افطاری دادن به دیگران و اطعام مؤمنان، از اعمالی است که دارای پاداش عظیم در دنیا و آخرت است.
اجرای این توصیه‌ها در برنامه‌های افطار، نه تنها موجب افزایش نورانیت و معنویت فردی می‌شود، بلکه روحیه همدلی و انسجام اجتماعی را نیز تقویت کرده و جامعه‌ای معنوی‌تر و الهی‌تر را رقم می‌زند.
اعمال روز اول ماه رمضان
روز اول ماه مبارک رمضان، روزی پر برکت است که انجام اعمال خاص در آن، به انسان کمک می‌کند تا در این ماه شریف، بهره‌مند از فضل و رحمت خداوند باشد. از جمله این اعمال، غسل است که در این روز توصیه شده و موجب طهارت جسم و روح می‌گردد.
یکی دیگر از اعمال مستحب روز اول رمضان، دادن صدقه به دیگران است. صدقه دادن در این روز، علاوه بر کمک به نیازمندان، موجب پاکی مال و افزایش ثواب برای فرد می‌شود. این عمل باعث تقویت روحیه همدلی و توجه به محرومان می‌گردد.
خواندن دو رکعت نماز نیز از عبادات روز اول ماه رمضان است که در رکعت اول باید حمد و سوره انا فتحنا خوانده شود، و در رکعت دوم، فرد می‌تواند پس از سوره حمد، هر سوره‌ای که بخواهد را تلاوت کند. این نماز، فرصتی برای نزدیک شدن به خداوند و تقویت ایمان در آغاز این ماه مبارک است.
پس از طلوع فجر، خواندن دعای مخصوص روز اول رمضان بسیار مستحب است. این دعا که در مفاتیح‌الجنان آمده است، آغاز آن چنین است: «اَللّهُمَّ قَدْ حَضَرَ شَهْرُ رَمَضانَ وَقَدِ افْتَرَضْتَ عَلَینا صِیامَهُ وَاَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرْآنَ هُدی لِلنّاسِ وَبَیناتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقانِ اَللّهُمَّ اَعِنّا عَلی صِیامِهِ وَتَقَبَّلْهُ مِنّا وَتَسَلَّمْهُ مِنّا وَسَلِّمْهُ لَنا فی یسْرٍ مِنَک وَعافِیهٍ اِنَّک عَلی کلِّشَیءٍ قَدیرٌ» (۲۶). این دعا، از خداوند کمک و توفیق در روزه‌داری و پذیرش اعمال در این ماه مبارک را درخواست می‌کند.
انجام این اعمال باعث بهره‌مندی از رحمت و مغفرت خداوند در روز اول رمضان می‌شود و انسان را در مسیر تقوا و نزدیکی به خداوند قرار می‌دهد.
اعمال شبهای ماه رمضان
شبهای ماه مبارک رمضان، فرصتی بی‌نظیر برای تقرب به درگاه الهی و بهره‌مندی از الطاف و برکات بی‌کران خداوند است. در این ماه که درهای رحمت و مغفرت گشوده شده‌اند، عبادات و اذکار شبانه نقش مهمی در پالایش روح و تهذیب نفس دارند.
در منابع معتبر دینی، اعمال و عبادات خاصی برای شبهای ماه رمضان ذکر شده است که انجام آن‌ها باعث افزایش ثواب و بهره‌گیری از فضیلت‌های این ماه عظیم می‌شود. برخی از این اعمال در روایات اسلامی مورد تأکید ویژه قرار گرفته‌اند و از اهمیت بسیاری برخوردارند.
تلاوت سوره‌های مخصوص در هر شب ماه رمضان
یکی از اعمال توصیه‌شده برای شبهای این ماه، قرائت سوره‌های مبارکه “قدر” و “دخان” است:
«خواندن هر شب سوره قدر و نیز خواندن صد مرتبه سوره دخان در هر شب» (۲۴).
سوره قدر یادآور شبهای پربرکت قدر است که ارزش آن برابر با هزار ماه عبادت است. تلاوت این سوره در هر شب، سبب افزایش نورانیت قلب و قبولی اعمال خواهد شد.
سوره دخان نیز از سوره‌های بافضیلتی است که در آن به حوادث شب قدر و نزول قرآن اشاره شده است. خواندن صد مرتبه این سوره در هر شب، اجر عظیمی دارد و موجب آمرزش گناهان و استجابت دعاها می‌شود.
خواندن دعای آمرزش گناهان در هر شب ماه رمضان
در احادیث آمده است که خواندن دعای خاصی که سید بن طاووس آن را روایت کرده، موجب بخشش گناهان چهل ساله می‌شود:
«خواندن دعایی که سید روایت کرده در هر شب ماه رمضان که گفته شده هر کس این دعا را در هر شب ماه رمضان بخواند گناهان چهل سال او آمرزیده می‌شود و آن این دعا است:
اَللّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضانَ الَّذى اَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرْآنَ وَافْتَرَضْتَ على عِبادِکَ فیهِ الصِّیامَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْنى حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرامِ فى عامى هذا وَ فى کُلِّ عامٍ وَ اغْفِرْ لى تِلْکَ الذُّنُوبَ الْعِظامَ فَاِنَّهُ لا یَغْفِرُها غَیْرُکَ یا رَحْمنُ یا عَلاّمُ» (۲۴).
این دعا علاوه بر طلب مغفرت، درخواست توفیق برای حج بیت‌الله الحرام را نیز در بر دارد که خود از مستحبات مؤکد است.
خواندن دعای حج پس از نماز مغرب
بعد از نماز مغرب در شبهای ماه رمضان، خواندن دعای حج توصیه شده است که آغاز آن چنین است:
«اللّهُمَّ ارْزُقْنِى حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرامِ فِى عامِى هذَا وَفِى کُلِّ عامٍ مَا أَبْقَیْتَنِى…» (۲۴).
این دعا، بیانگر آرزوی مؤمن برای زیارت خانه خدا و درک معنویت سرزمین وحی است که نشان‌دهنده شوق و اشتیاق انسان برای تطهیر روح و نزدیکی به پروردگار می‌باشد.
خواندن دعای افتتاح در هر شب ماه رمضان
یکی از دعاهای مشهور و بافضیلت این ماه، دعای افتتاح است که خواندن آن در هر شب توصیه شده است:
«خواندن دعای افتتاح که در هر شب ماه رمضان باید خوانده شود و آغاز آن این است:
اللَّهُمَّ إِنِّی أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِکَ، وَ أَنْتَ مُسَدِّدٌ لِلصَّوَابِ بِمَنِّکَ…» (۲۴).
این دعا شامل حمد و ستایش خداوند متعال، تجدید بیعت با امام زمان (عج) و درخواست نزول رحمت و مغفرت است. خواندن این دعا موجب افزایش امید و توکل به درگاه الهی خواهد شد.
خواندن دعای رحمت و آمرزش
از دیگر دعاهای ویژه شبهای ماه رمضان، دعایی است که با این عبارت آغاز می‌شود:
«و خواندن دعای دیگر که هر شب باید خوانده شود و اول آن چنین است:
اللَّهُمَّ بِرَحْمَتِکَ فِی الصَّالِحِینَ فَأَدْخِلْنَا وَ فِی عِلِّیِّینَ فَارْفَعْنَا، وَ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ مِنْ عَیْنٍ سَلْسَبِیلٍ فَاسْقِنَا…» (۲۴).
این دعا، طلب ورود به جرگه صالحان، رسیدن به مقامات عالی در بهشت، و بهره‌مندی از نعمت‌های الهی را دربر دارد. در مفاتیح‌الجنان، دعاهای متعددی برای شبهای ماه رمضان ذکر شده است که مؤمنان می‌توانند برای خواندن کامل این دعاها، به بخش اعمال مشترکه ماه رمضان در این کتاب مراجعه کنند.
خواندن نماز مستحبی در شبهای ماه رمضان
در کنار دعاها، اقامه نمازهای مستحبی نیز مورد تأکید است. از جمله این نمازها، دو رکعت نماز با کیفیت خاصی است:
«خواندن دو رکعت نماز در هر رکعت حمد و سه مرتبه توحید که در بخش نمازهای ماه رمضان به آن اشاره کردیم» (۲۴).
این نماز، علاوه بر افزایش ثواب و برکت عبادات شبانه، موجب تطهیر دل از آلودگی‌ها و تقویت پیوند معنوی با خداوند می‌شود.
اعمال شب اول ماه رمضان
شب اول ماه مبارک رمضان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بر اساس روایات مختلف، انجام اعمال خاصی در این شب باعث تقویت ارتباط با خداوند و بهره‌مندی از برکات ماه رمضان می‌شود. در این شب، خواندن دعای زمان هلال ماه رمضان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این دعا که در مفاتیح‌الجنان آمده است، با عبارت «رَبّی وَرَبُّک اللّهُ رَبُّ الْعالَمینَ اَللّهُمَّ اَهِلَّهُ عَلَینا بِالاْمْنِ…» آغاز می‌شود و با ذکر نام خداوند و درخواست خیر و برکت در آغاز ماه رمضان، انسان را به ذکر و توبه وادار می‌کند.
همچنین خواندن دعای چهل و سوم و چهل و چهارم صحیفه سجادیه در این شب از عبادات بسیار مستحب است که به تقویت روحیه تقوا و نزدیکی به خداوند کمک می‌کند.
غسل این شب نیز به عنوان یکی از اعمال پاک‌کننده روح و جسم توصیه شده است.
زیارت قبر امام حسین (ع) در شب اول رمضان نیز از اعمال پرفضیلت است که موجب ریختن گناهان و کسب ثواب حجاج و معتمرین آن سال می‌شود.
در ادامه، خواندن دعای جوشن کبیر و دعای حج که در آن درخواست برکت و توفیق حج خانه خدا و همچنین خواندن دعای «اللّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضانَ الَّذى اَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرْآنَ وَافْتَرَضْتَ…» (۲۵) باعث تقویت ایمان و صفای دل می‌شود. این اعمال باعث می‌شود که انسان در ماه رمضان از رحمت و مغفرت الهی بهره‌مند گردد.
اعمال شب سیزدهم و چهاردهم ماه رمضان
شب سیزدهم ماه رمضان یکی از لیالی مهم و پر فضیلت است که در میان شبهای ماه رمضان با عنوان «لیالی ابیض» شناخته می‌شود. در این شب، سه عمل ویژه باید انجام گیرد که عبارتند از:
-
- ۱. غسل: غسل در این شب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به عنوان یکی از اعمال عبادتی در این شب توصیه شده است.
- ۲. نماز چهار رکعتی: در هر رکعت از این نماز، پس از قرائت سوره حمد، باید ۲۵ مرتبه سوره توحید خوانده شود. این عمل بر روحانیت شب افزوده و موجب تقرب به خداوند می‌شود.
- ۳. خواندن دو رکعت نماز ویژه: این نماز مشابه نمازی است که در شبهای سیزدهم ماه رجب و شعبان نیز خوانده می‌شود. در هر رکعت از این نماز پس از سوره حمد، سوره‌های یس، تبارک الله الملک و توحید باید خوانده شوند. انجام این عبادات در شب سیزدهم رمضان، آثار معنوی زیادی برای فرد به همراه خواهد داشت (۲۷).
از سوی دیگر، شب چهاردهم ماه رمضان نیز از شبهای با فضیلت است که یکی از مهمترین اعمال آن خواندن نماز چهار رکعتی به دو سلام است. در هر رکعت از این نماز، پس از سوره حمد، باید یک مرتبه سوره یس، سوره تبارک الله الملک و سوره توحید خوانده شود. طبق روایات، هر کسی که این نماز را در ایام البیض ماه رمضان بخواند، گناهانش حتی اگر به تعداد قطرات باران، برگ درختان یا ریگ‌های بیابان باشد، آمرزیده خواهد شد (۲۸).
اعمال شب پانزدهم ماه رمضان
شب پانزدهم ماه رمضان یکی از شبهای متبرک و پرفضیلت در ماه رمضان است که در آن، چند عمل مستحب و توصیه شده وجود دارد. این شب از جایگاه خاصی در تقویم اسلامی برخوردار است و به عنوان فرصتی برای نزدیک شدن به خداوند و تقویت روحانیات شناخته می‌شود. از جمله اعمال توصیه شده در این شب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
- ۱. غسل: غسل در شب پانزدهم ماه رمضان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به عنوان یکی از اعمال تطهیر جسم و روح در این شب توصیه شده است.
- زیارت امام حسین (ع): زیارت حضرت امام حسین (ع) در این شب به ویژه برای کسانی که در مکان‌های مقدس حضور دارند، یکی از عبادات برجسته است.
- ۳. نماز شش رکعتی: در این نماز، در هر رکعت پس از سوره حمد، باید سوره‌های یس، تبارک الملک و توحید خوانده شود.
- ۴. نماز صد رکعتی: در هر رکعت از این نماز پس از سوره حمد، باید ده مرتبه سوره توحید خوانده شود. شیخ مفید در مقنعه از امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) روایت کرده که «هر کس این نماز را بخواند خداوند به سوی او ده ملائکه را می‌فرستد که دشمنان او از جن و انس را از او دفع نمایند. و سی فرشته را می‌فرستد در هنگام مرگ او که او را از آتش ایمن کنند» (۲۹).
اعمال شبهای قدر
شبهای قدر، شب‌هایی با فضیلت و ارزشمند در ماه رمضان هستند که در قرآن و روایات اسلامی، از آن‌ها به عنوان شب‌هایی که سرنوشت انسان‌ها برای یک سال آینده تعیین می‌شود، یاد شده است. در این شب‌ها، فرصتی استثنایی برای عبادت، استغفار و نزدیکی به خداوند فراهم می‌شود. از جمله اعمال مشترک شبهای قدر که در مفاتیح‌الجنان ذکر شده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
غسل کردن
یکی از اولین اعمال توصیه شده در شبهای قدر، غسل است. غسل در این شب‌ها به‌طور خاصی مورد توجه قرار گرفته و برای پاکسازی جسم و روح از گناهان و آلودگی‌ها، عمل بسیار مستحب و پسندیده‌ای است. این غسل به فرد کمک می‌کند تا با طهارت و پاکیزگی در عبادات خود حضور یابد و درک بهتری از فضای معنوی شبهای قدر داشته باشد.
نماز دو رکعتی
خواندن دو رکعت نماز در شبهای قدر، از جمله اعمالی است که در این شب‌ها توصیه می‌شود. در هر رکعت از این نماز، پس از سوره حمد، باید هفت مرتبه سوره توحید خوانده شود. این نماز، علاوه بر تقویت روحانیت فرد، موجب تقرب به خداوند و دریافت برکات خاص در این شب‌ها می‌شود. بعد از اتمام نماز، باید هفتاد مرتبه گفته شود: «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیهِ». این ذکر استغفار، نشان‌دهنده طلب بخشش از خداوند برای گناهان گذشته است و از سوی خداوند باعث آمرزش می‌شود.
شب‌زنده‌داری و احیای شب‌ها
یکی از ویژگی‌های شبهای قدر، شب‌زنده‌داری و عبادت در طول شب است. احیای شبهای قدر به معنای بیدار ماندن و استفاده از فرصت برای دعا، نماز و استغفار است. در این شب‌ها، باید تا سپیده‌دم بیدار ماند و به عبادت مشغول شد. شب‌زنده‌داری در این شب‌ها نه تنها موجب تقویت ارتباط با خداوند می‌شود، بلکه اثرات معنوی عظیمی در زندگی فردی خواهد داشت.
خواندن صد رکعت نماز
یکی از اعمال مستحب در شبهای قدر، خواندن صد رکعت نماز است که به‌صورت پنجاه نماز دو رکعتی انجام می‌شود. این نمازها به فرد کمک می‌کند تا در طول شب، به یاد خداوند و به‌دست آوردن برکات شبهای قدر، حضور داشته باشد و روح خود را تقویت کند.
خواندن دعای «اَللهمَّ اَمسیتُ لَکَ عَبداً…»
این دعا از دعاهای مشهور شبهای قدر است که در آن فرد با ابراز بندگی و تسلیم به خداوند، از او خواسته می‌شود که در این شبهای پر فضیلت، گناهانش را بیامرزد و به او لطف و کرم عطا کند.
خواندن دعای جوشن کبیر
دعای جوشن کبیر از دعاهای بسیار عظیم و پرارزش است که در شبهای قدر خوانده می‌شود. این دعا شامل هزاران اسم از اسماء الحسنی خداوند است و برای فرد، فرصتی است تا در این شبهای خاص، از رحمت و لطف خداوند بهره‌مند شود.
خواندن زیارت امام حسین (ع)
زیارت حضرت امام حسین (ع) در شبهای قدر، به ویژه برای کسانی که در اماکن مقدس حضور دارند، توصیه شده است. این زیارت، باعث افزایش برکات و اجابت دعا در این شبهای پر فضیلت می‌شود.
قرآن به سر گرفتن و سوگند دادن حق‌تعالی به چهارده معصوم (ع)
یکی دیگر از اعمال مهم شبهای قدر، گرفتن قرآن به سر است. در این عمل، فرد قرآن را به‌عنوان وسیله‌ای برای نزدیکی به خداوند قرار می‌دهد و از او می‌خواهد که به برکت اهل بیت (ع)، دعایش را مستجاب کند. در این شب‌ها، همچنین حق‌تعالی به چهارده معصوم (ع) سوگند داده می‌شود تا فرد از شفاعت و کرم آن‌ها بهره‌مند گردد (۳۰).
شبهای قدر، شب‌هایی استثنایی هستند که در آن‌ها درهای رحمت و آمرزش خداوند به‌طور خاصی باز است. با انجام اعمال ذکر شده در این شب‌ها، انسان می‌تواند به تقوا، آمرزش گناهان و نزدیکی به خداوند دست یابد.
اعمال اختصاصی هر یک از شبهای قدر
شبهای قدر در ماه رمضان از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و هر یک از شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم اعمال اختصاصی خاص خود را دارند که در این شب‌ها فرصتی برای بهره‌برداری از فیوضات الهی فراهم می‌شود.
اعمال شب نوزدهم
در شب نوزدهم ماه رمضان، اعمال ویژه‌ای وجود دارد که به تقویت ارتباط با خداوند و طلب آمرزش از گناهان کمک می‌کند. از جمله این اعمال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
-
- گفتن صد مرتبه ذکر استغفار: «اَستَغفِرُاللهَ رَبّی و اَتوبُ اِلیهِ»، که در این ذکر، فرد از خداوند می‌خواهد تا او را از گناهانش پاک کند.
- تکرار صد بار ذکر لعنت بر قاتلان امام علی (ع): «اَلّلهُمَّ العَن قَتَلَهَ اَمیرِالمُؤمِنینَ»، که نشانه ابراز بیزاری از دشمنان اهل بیت (ع) است.
- خواندن دعای مخصوص شب نوزدهم: «اَللّهُمَّ اْجْعَلْ فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ مِنَ الاَمْرِ الْمَحْتُومِ…»
- خواندن دعای بندگی: «اللّهُمَّ إِنِّی أَمْسَیْتُ لَکَ عَبْداً دَاخِراً…»، که فرد در این دعا اظهار بندگی و تسلیم به خداوند می‌کند (۳۱).
-
اعمال شب بیست و یکم
شب بیست و یکم، نسبت به شب نوزدهم فضیلت بیشتری دارد و از اعمال اختصاصی آن می‌توان به خواندن دعاهای مربوط به دهه آخر ماه رمضان و خواندن دعای «یا مُولِجَ اللَّیلِ فِی النَّهار…» اشاره کرد (۳۲). این شب فرصتی مناسب برای افزایش دعا و درخواست از خداوند برای بهبود حال و شرایط فردی است.
اعمال شب بیست و سوم
شب بیست و سوم نیز از شبهای پر برکت است که اعمال متعددی برای آن توصیه شده است. این اعمال شامل:
-
-
- خواندن دعاهای دهه آخر ماه رمضان
- خواندن سوره‌های دخان، روم و عنکبوت
- خواندن هزار مرتبه سوره قدر، که در این عمل فرد از برکات و عظمت این سوره بهره‌مند می‌شود.
- خواندن دعاهای مکارم‌الاخلاق و افتتاح، که موجب تقویت اخلاق نیکو در فرد می‌شود.
- غسل در ابتدای شب و انتهای شب، که به پاکیزگی جسم و روح فرد کمک می‌کند.
- خواندن دعای «اَللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی…»، که درخواست طول عمر و وسعت رزق است.
- خواندن دعای «اَللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ فِیمَا تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ…»
- خواندن دعای «یا بَاطِنا فِی ظُهُورِهِ وَ یا ظَاهِرا فِی بُطُونِهِ…»
- خواندن دعای سلامتی امام زمان (عج) (۳۳).
-
این اعمال در شبهای قدر فرصتی برای نزدیکی به خداوند و دریافت برکات ویژه این شب‌ها فراهم می‌آورد.
اعمال شب آخر ماه رمضان
شب آخر ماه رمضان، شب بسیار مبارکی است که در روایات اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این شب فرصتی است برای طلب آمرزش از خداوند، توبه از گناهان و بهره‌برداری از برکات ویژه این شب. در کتاب مفاتیح‌الجنان اعمال خاصی برای این شب ذکر شده است که می‌تواند به فرد کمک کند تا با قلبی پاک و روحی شاداب وارد ماه شوال شود.
اولین عمل مهم در شب آخر ماه رمضان، غسل است. غسل در این شب برای تطهیر جسم و روح از آلودگی‌ها و گناهان توصیه شده است. این عمل موجب آماده‌سازی فرد برای عبادات شبانه و احساس نزدیکی بیشتر به خداوند می‌شود.
زیارت امام حسین (ع)
زیارت امام حسین (ع) در این شب نیز از جمله اعمال مستحب است. زیارت امام حسین (ع)، موجب تقویت ایمان و ارتباط روحی با اهل بیت (ع) خواهد شد و فرد را در مسیر هدایت قرار می‌دهد.
خواندن سوره‌های انعام، کهف و یس
در این شب همچنین توصیه شده است که سوره انعام، کهف و یس خوانده شود. این سوره‌ها از جمله سوره‌های مهم قرآن هستند که خواندن آن‌ها در این شب موجب افزایش برکات و رحمت الهی می‌شود.
استغفار کردن
یکی دیگر از اعمال مهم در شب آخر ماه رمضان، گفتن صد مرتبه ذکر استغفار است: «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیهِ». این ذکر به منظور طلب بخشش از گناهان و پاکسازی روح از آلودگی‌ها است.
دعای امام صادق (ع) که در کافی نقل شده است، یکی دیگر از اعمال اختصاصی این شب است: «اللَّهُمَّ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ وَ قَدْ تَصَرَّمَ وَ أَعُوذُ بِوَجْهِک الْکرِیمِ یا رَبِّ أَنْ یطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ لَیلَتِی هَذِهِ أَوْ یتَصَرَّمَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ لَک قِبَلِی تَبِعَهٌ أَوْ ذَنْبٌ تُرِیدُ أَنْ تُعَذِّبَنِی بِهِ یوْمَ أَلْقَاک». این دعا به‌طور خاص برای در خواست از خداوند است که ماه رمضان را با آمرزش و رحمت به پایان برساند و هیچ گناهی باقی نگذارد که باعث عذاب فرد شود.
دعای وداع با ماه مبارک رمضان
دعای وداع با ماه رمضان نیز از جمله دعاهای بسیار مهم است. از امام صادق (ع) روایت شده که در این شب باید با ماه رمضان وداع کرده و دعا کنیم: «اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِیامِی لِشَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَعُوذُ بِک أَنْ یطْلُعَ فَجْرُ هَذِهِ اللَّیلَهِ إِلا وَ قَدْ غَفَرْتَ لِی». گفته شده است که هر کس این دعا را بخواند، خداوند قبل از طلوع فجر او را می‌آمرزد و توفیق توبه و انابه به او می‌دهد.
خواندن نماز ۱۰ رکعتی
در این شب همچنین نماز ده رکعتی باید خوانده شود که در بخش نمازهای ماه رمضان به تفصیل آمده است (۳۴). این نمازها فرصتی برای طلب آمرزش، قرب به خداوند و تقویت روحانی فرد است.
این اعمال به انسان کمک می‌کند تا با قلبی پاک وارد ماه شوال شود و برکات و رحمت الهی را در این شب به‌طور کامل دریافت کند.
اعمال روز آخر ماه رمضان
روز آخر ماه رمضان، به عنوان فرصتی برای تکمیل عبادات ماه مبارک رمضان، دارای اعمال ویژه‌ای است که موجب بهره‌برداری بیشتر از برکات این ماه می‌شود. از جمله این اعمال، خواندن دعای معروف است که در آن فرد از خداوند می‌خواهد تا قرآن را مایه روشنایی، قوت، و هدایت قرار دهد: «اللّهُمّ اشرَحْ بالقرآنِ صَدرِی، و استعمِلْ بالقرآنِ بَدَنی، و نَوِّرْ بالقرآنِ بَصَری، و أطلِقْ بالقرآنِ لِسانی، و أعِنِّی علَیهِ ما أبقَیتَنِی، فإنّهُ لا حَولَ و لا قُوّهَ إلاّ بکَ.» این دعا در حقیقت درخواست توفیق و قدرت برای عمل به قرآن و بهره‌برداری از آن در زندگی فردی است.
دعای مخصوص حضرت امیرالمؤمنین (ع)
دعا از حضرت امیرالمؤمنین (ع) نیز در این روز توصیه شده است: «اَللّهُمَّ اِنِّی اَسْئَلُک اِخْباتَ الْمُخْبِتینَ وَاِخْلاصَ الْمُوقِنینَ وَمُرافَقَهَ الاْبْرارِ وَاسْتِحْقاقَ حَقائِقِ الاْ یمانِ وَالْغَنیمَهَ مِنْ کلِّ بِرٍّ وَالسَّلامَهَ مِنْ کلِّ اِثْمٍ وَوُجُوبَ رَحْمَتِک وَعَزآئِمَ مَغْفِرَتِک وَالْفَوْزَ بِالْجَنَّهِ وَالنَّجاهَ مِنَ النّارِ» (۳۵). این دعا خواسته‌هایی چون توفیق در اعمال صالح، همراهی با نیکان، و رسیدن به رحمت خداوند و نجات از عذاب الهی را شامل می‌شود.
اعمال سحر در ماه رمضان
سحر ماه رمضان، زمانی است که به طور خاص در روایات اسلامی به آن توجه شده و انجام اعمال خاص در این زمان موجب تقویت روحانیت و بهره‌برداری بیشتر از برکات ماه مبارک رمضان می‌شود. اولین عمل مهم در سحر، سحری خوردن است. ترک نکردن سحری حتی اگر مقدار آن به اندازه دانه خرمای زبون یا شربت آب باشد، توصیه شده است. بهترین سحری‌ها سویق و خرما هستند. گفته شده است که حق‌تعالی و ملائکه بر کسانی که سحری می‌‌خورند و استغفار می‌کنند صلوات می‌فرستند. این عمل، علاوه بر برکات معنوی، موجب تقویت جسم و روح در طول روز می‌شود.
دومین عمل در سحر، خواندن سوره قدر است. روایت شده که هر کس این سوره را در هنگام افطار و سحر و در میان این دو وقت بخواند، ثواب کسی را دارد که در راه خدا در خون خود بغلطد.
خواندن دعای سحر و دعای ابوحمزه ثمالی
خواندن دعای سحر و دعای ابوحمزه ثمالی نیز از دیگر اعمال مستحب است که به‌طور خاص در شبهای رمضان توصیه شده است (۳۶). این دعاها باعث افزایش روحانیت، نزدیکی به خداوند و دریافت رحمت الهی می‌شوند.
کلام پایانی
در این مقاله سعی کردیم مهمترین اعمال ماه رمضان را برای شما بیان کنیم. باید گفت که اعمال فراوانی برای این ماه مبارک در کتاب‌های مختلف ذکر شده است ما در این مقاله اعمالی را که در کتاب مفاتیح‌الجنان شیخ عباس قمی و نیز کتاب اقبال‌الاعمال سید بن طاووس و کتبی دیگر مانند زادالمعاد علامه مجلسی و… آمده است را آورده‌ایم. امیدواریم با خواندن این مطلب بتوانید اعمال این ماه را تا جایی که برای شما مقدور است به جا آورید و از ثواب فراوان این ماه مبارک بهره‌مند شوید.
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی‌نوشت
- الکافی، کلینی، ج۲، ص ۶۳۰.
- امالی، شیخ صدوق، ص ۹۳.
- بحارالانوار، مجلسی، ج۹۳، ص ۳۴۶.
- فضائل‌الاشهر الثلاثه، ص ۹۵.
- مفاتیح‌الجنان، ص ۲۹۶.
- همان، در اعمال مشترکه ماه رمضان، ۲۹۵ ـ ۲۹۶.
- علامه مجلسی، زادالمعاد، فصل آخر اعمال ماه رمضان.
- سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۸۶.
- مفاتیح‌الجنان، اعمال مشترک شبهای قدر، ص ۳۶۶.
- شیخ صدوق، فضائل الاشهر الثلاثه، ۱۳۹۶ق، ص۱۳۷.
- مفاتیح‌الجنان، اعمال شب آخر ماه رمضان، ص ۳۸۴.
- سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۷ق، ص۳۴۵. مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۹۰۹۲. مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمی، دعای معروف سحر، اعمال مشترکه ماه رمضان، ص ۲۹۷.
- مفاتیح‌الجنان، دعای ابو حمزه ثمالی، اعمال مشترک ماه رمضان ، ص ۲۹۹.
- مفاتیح‌الجنان، در اعمال روزهای ماه رمضان، ص ۳۲۸.
- همان، اعمال روزهای ماه رمضان، ص ۳۳۶ .
- همان، اعمال روزهای ماه رمضان، ص ۳۴۳.
- همان، ۳۴۷.
- همان، ۳۵۱.
- همان.
- همان، ۳۵۱.
- همان، ص ۳۵۱ ـ ۳۵۲.
- همان.
- همان، در اعمال مشترکه ماه رمضان، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۷.
- همان، در اعمال مشترکه ماه رمضان، ص ۲۸۷ ـ ۲۹۵.
- همان، ۳۵۱.
- همان، اعمال روز اول ماه رمضان، ص ۳۵۹.
- همان، اعمال شب سیزدهم ماه رمضان، ص ۳۶۴.
- همان.
- همان.
- همان، در اعمال ماه رمضان، اعمال شبهای قدر، ص ۲۸۱ ـ ۳۹۶.
- همان، اعمال شب نوزدهم، ص ۳۶۵ ـ ۳۶۸.
- همان.
- همان، اعمال شب بیست و سوم، ص ۳۶۵ ـ ۳۸۲.
- همان، اعمال شب آخر ماه رمضان، ص ۳۸۳ ـ ۳۸۴.
- همان، اعمال روز آخر ماه رمضان، ص ۳۸۴.
- همان، اعمال سحرهای ماه رمضان، ص ۲۹۶.
