اهمیت نماز در سیره و سخن پیامبر اکرم(ص)
جایگاه ویژه نماز در دین اسلام و نزد معصومین علیهم السلام بر همگان واضح و مبرهن است. احادیث و روایاتی که از ایشان درباره نماز وارد شده است، گواه این مطلب هستند. عباراتی که پیامبر اکرم صلوات الله علیه در توصیف نماز به کار برده اند، گویای اهمیت و عزت نماز نزد ایشان است. عباراتی همچون نور چشم، ستون دین، زینت اسلام، نور چهره، مایه برکت در مال و گشایش رزق و … که همگی نشان از اهمیت فوق العاده نماز در پیشگاه معصومین علیهم السلام است. برای شناخت جایگاه نماز در سیره و سخن پیامبر اکرم صلی الله با ما همدل و همقدم شوید.
اهمیت نماز نزد پیامبر
برای بیان میزان اهمیت نماز در پیشگاه رسول گرامی اسلام، حضرت محمد صلی الله، به ذکر حدیثی جامع از ایشان بسنده می کنیم. چرا که ایشان در این حدیث به طور کامل و جامع منویات درونی خود را درباره نماز توصیف فرموده اند:
روزی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، از پدر بزرگوارشان درباره جزای سبک شمردن نماز سؤال کردند. آن حضرت در پاسخ فرمودند: فاطمه جان! هرکس نماز را سبک شمارد، به پانزده مصیبت و گرفتاری دچار خواهد شد که شش مصیبت در دنیا و سه مصیبت در هنگام احتضار و مرگ و سه تای آن در تاریکی قبر و بقیه هنگام برانگیخته شدن از قبر در روز قیامت خواهد بود.
مصیبت هایی که در دنیا به آنها مبتلا خواهد شد عبارتند از:
- عدم استجابت دعاها
- برداشته شدن خیر و برکت از عمر
- برداشته شدن خیر و برکت از رزق و روزی
- محو شدن نشانه صالحان از چهره
- عدم پاداش برای اعمال نیک
- سهیم نشدن در دعای خیر مؤمنین
مصیبت هایی که هنگام احتضار و مرگ به آنها دچار خواهد شد عبارتند از:
- مرگ ذلیلانه
- گرسنه جان دادن
- استسقاء به هنگام مرگ (تشنگی به طوری که هیچ مقدار آب و نوشیدنی او را سیراب نمی کند)
مصیبت هایی که در تاریکی قبر به آنها دچار خواهد شد:
- مأمور شدن فرشته ای برای شکنجه مرتب او در قبر
- تنگ شدن و تاریکی دائمی قبر
- غلبه ترس و وحشت در قبر بر او
مصیبت هایی که در قیامت و به هنگام حشر به آنها دچار خواهد شد:
- مأمور شدن فرشته ای برای کشاندن او بر روی صورت بر زمین در مقابل دیدگان اهل محشر
- محاسبه سخت گیرانه و موشکافانه اعمال
- محرومیت از رحمت و محبت الهی و ابتلا به عذابی دردناک [۱]
اهمیت نماز در کلام و سیره پیامبر
پیامبر اکرم صلوات الله علیه به قدری مشتاق نماز بودند که نه تنها در کلام، بلکه در سیره و عمل خود نیز این اشتیاق و التفات را بروز می دادند. روایت های فراوانی در باب توصیف میزان علاقه و اشتیاق رسول الله به نماز وارد شده است که صحت این ادعا را اثبات می کند.
روزی که ابوذر غفاری صحابی جلیل القدر پیامبر همراه ایشان بود به وی فرمودند: «خداوند روشنی و نور چشم مرا در نماز قرار داده است و آن را محبوب من قرار داده است همانطور که طعام را برای فرد گرسنه و آب را برای فرد تشنه مطلوب و گوارا ساخته است. هر چند که گرسنه با تناول غذا سیر می شود و تشنه با نوشیدن آب سیراب خواهد شد ولی من از خواندن نمار سیر نمی شوم.» [۲]
میزان و شدت علاقه آن حضرت به نماز به گونه ای بود که با اشتیاق فراوان چشم به راه رسیدن وقت نماز بود و هنگامی که وقت آن فرا می رسید، به مؤذن خود، بلال می فرمود: «ای بلال! اذان بگو و راحتمان کن!» [۳] هر موقع که از موضوعی ناراحت و اندوهگین می شدند، از نماز و روزه برای رفع غم بهره می جست.[۴] و به هنگام گرفتاری برخاسته و وضو می گرفتند و دو رکعت نماز می خواندند. سپس چنین دعا می کردند: «اللهم قد فعلت ما امرتنا فانجز لنا ما وعدتنا»: خدایا! من آنچه که به آن فرمان دادی انجام دادم، پس آنچه که به ما وعده داده ای، محقق بفرما» [۵]
سیره ایشان درباره اهل بیت و خانواده نیز به همین منوال بوده است. چنانچه منقول است به هنگام استیصال و حاجتمندی هر یک از اعضای خانواده، به ایشان می فرمود: «برخیزید و نماز بگزارید، چرا که فرمان پروردگارم اینچنین است که خانواده خود را به نماز امر کنم و بر انجام آن شکیبایی کنم. خداوند فرموده است که: ما از تو روزی نمی خواهیم بلکه ما خود روزی رسان هستیم، و عاقبت نیک برای متقین است.»[۶][۷]
اهمیت نماز اول وقت در نظر پیامبر اکرم صلی الله
ایشان در مورد نماز اول وقت بسیار تأکید می فرمودند و از آن به «رضوان الله» تعبیر می کردند.[۸]
برای بیان میزان برتری نماز اول وقت به اقامه نماز در سایر اوقات، در مقام مقایسه، عظمت و برتری نماز اول وقت را نسبت به نماز آخر وقت، مانند برتری جهان آخرت بر این دنیا توصیف کرده اند.[۹]
علاوه بر سخن، در عمل نیز به شدت از اقامه نماز در اول وقت، مراقبت می کردند به حدی که عایشه همسر حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم در این باره روایت می کند که: «رسول الله با ما مشغول صحبت بود و ما نیز با ایشان صحبت می کردیم، به محض اینکه وقت نماز فرا می رسید، ایشان را حالتی فرا می گرفت که گویی نه ایشان ما را می شناسد و نه ما ایشان را!» [۱۰]
طعام یا مشغله دیگری باعث به تأخیر انداختن وقت نماز نمیشد. هنگامی که وقت نماز میشد، از شدت اشتیاق برای اقامه نماز، به گ.نه ای رفتار می کرد که گویی خانواده و دوست برای ایشان غریبه هستند و آنها را نمی شناسد.[۱۱]
توصیف نماز های پیامبر صلی الله
چگونه می توان عالیترین عبادت بنده را از جانب برترین بنده خدا که شکوه و زیبایی خضوع و خشوعش زبانزد کائنات است، توصیف کرد؟ امام محمد باقر علیه السلام در توصیف نماز پیامبر صلوات الله می فرمایند: «رسول الله، از آغاز روز تا زوال خورشید هیچ نماز نمی گزارد و هنگام زوال، هشت رکعت نماز می خواند که همانا نماز توابین (توبه کنندگان) است. در این هنگام از شبانه روز درهای آسمان به روی بندگان گشوده می شود و دعا پذیرفته می شود، خداوند به نظر رحمت به بندگانش می نگرد و نسیم رحمت الهی بر آنان می وزد. پس هنگامی که سایه به اندازه یک ذراع (تقریبا دو وجب معادل چهل و پنج سانتیمتر) باز می گشت، چهار رکعت نماز ظهر را اقامه می کردند و سپس دو رکعت و دو رکعت دیگر نافله به جای می آوردند. و هنگامی که سایه به اندازه یک ذراع دیگر باز می گشت چهار رکعت نماز عصر را اقامه می کردند و بعد از مغرب چهار رکعت نماز می خواند و پس از آن نمازی می خواند تا هنگامی که شفق فرو رود و پس از آن نماز عشا را به جای می آورد. سپس به بستر می رفت و می خوابید تا شب از نیمه می گذشت. آنگاه برخاسته و هشت رکعت نماز شب می خواند و در پاره چهارم شب، سه رکعت نماز وتر و شفع را اقامه می کرد و با خدا سخن می گفت وحاجاتش را مطلبید و طلب استغفار می کرد. سپس دو رکعت نماز نافله صبح را به هنگام سپیده فجر می خواند و پس از آن دو رکعت نماز صبح را به هنگام گسترانیده شدن سپیده صبح بر زمین می خواند. این رسم نماز گزاردن رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بود تا هنگام وفات.» [۱۲]
نحوه خواندن نمازهای فرادی و نمازهای جماعت
توجه به همه ی جوانب در هنگام نماز جماعت از ویژگیهای بارز پیامبر اکرم صلی الله بود. رعایت حال بیماران و اشخاص ناتوان و مادرانی که طفل صغیر داشتند و … در نماز های جماعت باعث میشد که ایشان نمازهای جماعت را کوتاه بخوانند و به یاران و اصحاب خود نیز سفارش می کردند که: «هرگاه خواستید با مردم نماز جماعت برپا کنید، نماز را کوتاه کنید، چرا که در میان مردم اشخاص ناتوان و کهنسال و بیمار نیز هست. اما هر گاه خواستید به تنهایی نماز بخوانید، می توانید هر قدر که مایلید نمازتان را طولانی نمایید» [۱۳]
سیره پیامبر صلوات الله در نحوه نماز خواندن، اینگونه بود که در نهایت آرامش، اوج کمال و صحت قرائت و بیان، به احوالات مأمومین واقف بود و حال ضعیف ترین آنها را رعایت می کرد. انس بن مالک روایت می کند که: «ما صلیت وراء امام قط اخف صلاتا و لا اتم من النبی صلی الله علیه» [۱۴]: هرگز پشت سر هیچ امام جماعتی نماز نخواندم که نمازش کوتاه تر و کامل تر از نماز پیامبر صلوات الله باشد.
در حدیث دیگری آمده که: « وَ کَانَ مُعَاذٌ یَؤُمُّ فِی مَسْجِدٍ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ یُطِیلُ الْقِرَاءَهَ وَ إِنَّهُ مَرَّ بِهِ رَجُلٌ فَافْتَتَحَ سُورَهً طَوِیلَهً فَقَرَأَ الرَّجُلُ لِنَفْسِهِ وَ صَلَّی ثُمَّ رَکِبَ رَاحِلَتَهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ ص فَبَعَثَ إِلَی مُعَاذٍ فَقَالَ یَا مُعَاذُ إِیَّاکَ أَنْ تَکُونَ فَتَّاناً عَلَیْکَ بِالشَّمْسِ وَ ضُحَاهَا وَ ذَوَاتِهَا.» [۱۵]: معاذ بن جبل (یکی از صحابه پیامبر و از انصار) که در یکی از مساجد مدینه امام جماعت بود، روزی در نماز جماعت سوره ای طولانی را قرائت کرد. وی نماز را آنقدر طول داد، که مردی (پیرمردی) که در آن نماز جماعت شرکت کرده بود، در اثر خستگی و ناتوانی طاقت نیاورد، و نتوانست نماز خود را به جماعت و همراه معاذ به پایان برساند. از این رو، وی در میانه ی نماز قصد فرادی نمود، سپس نماز خود را تمام کرد، سوار اسبش شد و به سراغ کار خود رفت. وقتی خبر این ماجرا و طولانی کردن نماز جماعت توسط معاذ، به اطلاع پیامبر گرامی اسلام صلوات الله رسید، آن حضرت دستور دادند معاذ را احضار کنند. آنگاه پیامبر اکرم صلی الله به او فرمودند: ای معاذ دیگر این طور نباشد که مردم را از نماز جماعت فراری بدهی، بلکه در نماز جماعت سوره‌های کوتاه مثل سوره شمس و ضحی را قرائت کن و حال ضعیف ترین مأموم خود را در نظر بگیر»
حالات پیامبر به هنگام نماز
اشتیاق وصف ناپذیر پیامبر اکرم صلوات الله برای نماز و منجات با خدا، حال ایشان را دگرگون می کرد. به حدی که وقتی برای نماز مهیا می شد، از شدت ترس از خدا، رنگ از چهره اش می پرید [۱۶] و از شدت خضوع و خاکساری، به سان جامه ای به کنار افتاده! می شد.[۱۷] در عین اینکه معصوم و بری از گناه بود، از ترس خدا، چنان می گریست که نمازگاهش بر اثر اشک، تر می گشت. [۱۸] پس از نزول سوره مزمل و آیات: «یا ایها المزمل، قم الیل الا قلیلا» [۱۹]: ای جامه به خود پیچیده! برای عبادت برخیز مگر اندکی از شب، تمام شب را به عبادت برمی خاست تا طلوع فجر. به حدی که پاهایشان ورم می کرد. از آن پس جبرئیل بر ایشان نازل شد و آیات اول سوره طه را بر ایشان تقدیم کرد: «طه، ما انزلنا علیک القرآن لتشقی» [۲۰]: طه! ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که از کثرت عبادت خدا و جهد و کوشش در هدایت خلق خویشتن را به رنج بیافکنی.
پاداش نماز مؤمن از زبان رسول الله
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در حالى که تبسمى بر لب داشتند، آسمان را نگاه مى کردند. یکی از اصحاب علت را جویا شد. پیامبر اکرم صلوات الله فرمودند: «به آسمان نگاه می کردم، دیدم دو ملک به زمین آمدند تا پاداش عبادت های مستمر بنده مؤمنی را که هر روز در محل نماز خود، به عبادت و نماز و راز و نیاز با خدا مشغول مى شد، بنویسند. اما او را در محل نماز همیشگی خود نیافتند، بلکه او را در بستر بیمارى یافتند . آن دو ملک به سوى آسمان بالا رفتند و به خداوند عرضه داشتند: ما به عادت معمول، براى ثبت و کتابت پاداش عبادت آن بنده باایمان و با تقوا، به محل همیشگی نماز او رفتیم، ولى او را در محل نمازش نیافتیم، چرا که او بیمار شده بود و در بستر بیماری افتاده بود. خداوند به آن دو ملک فرمود:
تا زمانی که او در بستر بیمارى است، همان پاداشی را که هر روز براى او، به هنگام نماز و عبادت که در محل نماز و عبادت مى نوشتید، بنویسید، زیرا بر من است که پاداش او را تا آن هنگام که از بستر بیماری بر نخاسته است، برایش بنویسم. [۲۱]
تأثیر نماز بر زدودن گناهان
امام على علیه السلام فرمودند: با رسول خدا حضرت محمد صلى الله علیه و آله و سلم در مسجد نشسته بودیم و منتظر رسیدن وقت نماز بودیم، در این زمان، مردى برخاست و گفت: یا رسول الله! من مرتکب گناهی شده ام، براى اینکه آمرزیده شوم چه باید بکنم؟ پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از او روى برگرداند. پس از اینکه نماز تمام شد، همان مرد برخاست و پرسش خود را تکرار کرد. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ او اینگونه فرمود: آیا اکنون به همراه ما نماز نگزاردى ، و براى اقامه آن به خوبى وضو نگرفته بودی؟ پاسخ داد: آری یا رسول الله، چنین کردم. پیامبرفرمود: همین نماز، کفاره و سبب آمرزش گناه تو خواهد بود.[۲۲]
نماز به هنگام سفر
حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، حتی به هنگام سفر نیز از اقامه نماز اول وقت و حتی اقامه نماز مستحبی غافل نبود. در این باب اینگونه نقل شده که آن حضرت از منزلی به منزل دیگر عزیمت نمی‌کردند، جز آنکه در آن منزل دو رکعت نماز می خواندند و می‌فرمود: «می‌خواهم این مکان برایم به نماز خواندن شهادت دهد.[۲۳]
امام علی علیه‌السّلام در این باره می‌فرمود: «شبِ روز بدر، همه خواب بودند، مگر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که در زیر درختی نماز می‌گزارد و تا صبح گریه می‌کرد.» [۲۴]
پیامبرگرامی اسلام صلی الله علیه و اله در جای دیگری درباره نماز سفر فرمودند: بهترین سرمایه ای که شخص مسافر برای خانواده و اهل خود به جا می گذارد این است که به هنگام خروج از خانه و قبل از عزیمت، دو رکعت نماز به جای آورد و برای اهل بیت خود دعا کند، چرا که حتما خداوند دعای او را مستجاب می کند.
دعایی که پیامبر اکرم توصیه کرده اند بعد از این نماز خوانده شود، چنین است:
«اللَّهُمَّ اِنِّی اَسْتَوْدِعُک نَفْسِی وَ اَهْلِی وَ مَالِی وَ ذُرِّیتِی وَ دُنْیای وَ اخِرَتِی وَ اَمَانَتِی وَ خَاتِمَهَ عَمَلِی»: خدایا، من خودم و خانواده ام و مال و فرزندان و دنیا و آخرت و عاقبت امرم را به تو می سپارم و تو از آن ها مواظبت و نگهداری بفرما.[۲۵]
در کتاب عوارف المعارف نوشته شهاب الدین عمر سهروردی اینگونه روایت شده است: چون رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از سفر مراجعت می فرمودند، قبل از هر کاری داخل مسجد می شدند و دو رکعت نماز می خواندند، سپس به سمت خانه تشریف می بردند.[۲۶]
پی نوشت ها
- مستدرک الوسایل، ج۳، ص۲۳
- طوسی، محمد بن الحسن، امالی طوسی، ص۵۲۸ و دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین، ص۱۹۱
- بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۴۴۲ و دار قطنی، علی بن عمرو، علل، ج۴، ص۱۲۲
- ابن ورام، ورام ابن ابی وراس، مجموعه ورام، ج۱، ص۳۰۳
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسایل، ج۶، ص۳۹۵ و شهید ثانی، زین الدین ابن نور الدین، مسکن الفؤاد، ص۵۶
- صنعانی، عبد الرزاق، المصنف، ج۳، ص۴۹ و سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۴، ص۳۱۳
- سوره طه، آیه ۱۳۲
- شیخ بهایی، محمد بن حسین، مفتاح الفلاح، ص۱۸۱
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنز الاعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۷، ص۳۶۰
- حلی، ابن فهد، عده الداعی، ص۱۵۲ و محدث نوری، حسین، مستدرک الوسایل، ج۴، ص۱۰۰
- بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۳، ص۷۴ و صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، ج۸، ص۷۶
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۷
- صنعانی، عبد الرزاق، المصنف، ص۳۶۲
- ابن حنبل، مسند حنبل، ج۳، ص۱۰۰
- حر عاملی، وسایل الشیعه، انتشارات ال البیت، ج۸، ص۴۲۰
- سید بن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل، ص۱۶۲
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسایل، ج۴، ص۹۳
- علامه مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۷، ص۲۹۳
- سوره مزمل، آیات۱و۲
- سوره طه، آیات۱و۲
- فروع کافی، ج۱، ص۳۱
- بحار الانوار، ج۸۲، ص۳۱۹
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسایل، ج۸، ص۲۴۵
- ابن حبان، محمد، صحیح ابن حبان، ج۶، ص۳۳
- مکارم الاخلاق، ص۲۴۵
- سنن النبی، ملحقات سفر، ص۱۱۸
تحریریه ستاد اقامه نماز
