احکام و شرایط خواندن نماز قضای میت یا نماز استیجاری

رحمت بی کران خداوند نسبت به بندگانش، باعث می شود تا همواره تبصره هایی را برای قبولی اعمال انسان ها و آمرزش و مغفرت آنها در نظر بگیرد تا مبادا مسیر رسیدن به سعادت، به آسانی بر روی کسی بسته شود. یکی از این تبصره های رحمانی، که برای نشان دادن اهمیت فریضه ی نماز و گشودن باب رحمت به روی بندگان حتی پس از مرگ آنهاست، صدور جواز برای خواندن نماز قضای شخص متوفی است. به این معنی که؛ پسر ارشد شخص متوفی و یا شخص دیگری که برای این کار اجیر می شود، می توانند به نیابت از او، نمازهای قضای ایشان را ادا نمایند. اما، این کار، آداب و احکام بخصوصی دارد که در این مقاله به آن، خواهیم پرداخت. پس، برای آشنایی با احکام و شرایط خواندن نماز قضای میت ما را همراهی نمایید.

ادای نمازهای قضای میت توسط اجیر

بنا به نظر امام خمینی قدس سره، بعد از مرگ انسان می شود که براى نماز و عبادت هاى واجب دیگر او که در زمان حیات خود، بجا نیاورده است، شخص دیگرى را اجیر نمایند، به این معنى که به او مزد دهند تا آنها را بجا آورد ولی چنانچه که کسى بدون مزد و اجرت هم، آنها را انجام دهد، صحیح است. اکثر مراجع عظام تقلید با این نظر موافقند ولی آیه الله مکارم شیرازی نظر متفاوتی دارند: طبق فتوای ایشان، اجیر گرفتن براى قضاى نماز و انجام عبادتهاى دیگر، به نیابت از اموات خالى از اشکال نیست، مگر در حج و اگر کسى بخواهد در عبادتهاى دیگر اجیر بگیرد، باید قصد رجاء کند، امّا به جا آوردن نماز و روزه قضا و همچنین نماز و روزه مستحبّى به قصد قربت و بدون گرفتن اجرت اشکالى ندارد. [۱]

شرایط اجیر برای ادای نمازهای قضای میت؛

• کسى که براى خواندن نماز قضاى میت اجیر شده است، یا باید مجتهد باشد و یا اینکه مسایل و احکام نماز را از روى تقلید صحیح، بداند.
• شخصِ اجیر شده، باید هنگام نیت، میت مورد نظر را معین نماید، البته لازم نیست که نام و نشان دقیق او را بداند. لذا، اگر در نیت بیان کند که؛ به نیابت از کسى نماز مى خوانم که براى او اجیر شده‏ام، کفایت می کند.
• کسی که اجیر می شود، باید خود را به جاى متوفی فرض کند و نمازهای فوت شده ی او را قضا نماید، و چنانچه عملى را انجام دهد و فقط ثواب آن را به او هدیه کند، کافى نخواهد بود.
• بر اجیر، واجب نیست که قضاى نمازهاى میت را به ترتیب بخواند، اگر چه بداند که او، ترتیب نمازهاى خود را مى ‏دانسته است. هر چند که احتیاط مستحبّ رعایت ترتیب در خواندن نماز است، مگر در نمازهایى که اداى آنها ترتیب دارد، مثل نماز ظهر و عصر و یا نماز مغرب و عشاء از یک روز. بنابراین، در صورتی که چند نفر را براى خواندن نمازهای قضاى متوفی اجیر کرده باشند، لازم نیست که براى هرکدام آنها وقت و ترتیب معین نمایند. البته آیه الله صافی گلپایگانی، در این مورد نظر متفاوتی دارند: اگر شخص، چند نفر را برای خواندن نماز قضای میت اجیر کند، لازم نیست که برای هر کدام از آنها وقتی را تعیین نماید، ولی در صورتی که بخواهد احتیاط کرده و ترتیب را مراعات نماید، لازم است که برای هر کدام از آنها به طور جداگانه وقتی را معین نماید، مثلاً چنانچه با یکی از آنها قرار گذاشته که از صبح تا ظهر نماز قضا بخواند، با دیگری قرار بگذارد که از ظهر تا شب بخواند. همینطور باید نمازی را که در هر مرتبه شروع می‎کند معین نماید، مثلاً قرار بگذارد، اولین نمازی را که می‎خواند نمازِ صبح باشد یا ظهر یا عصر و هم چنین باید با آنها قرار بگذارد که در هر مرتبه نماز خواندن، نماز یک شبانه روز را به صورت کامل تمام کنند و اگر ناقص بگذارند آن را حساب نکرده و دفعه بعد نماز یک شبانه روز را از ابتدا شروع نمایند.[۲]
• در صورتی که با اجیر شرط نکرده باشند که نمازهای قضای میت را با چه مقدار از مستحبات آن به جای آورد، لازم است مقدارى از مستحبات نماز را که معمول و متداول است، بجای آورد.

وظایف کسی که می خواهد برای ادای نمازهای قضای متوفی، اجیر بگیرد؛

• باید کسى را اجیر کنند که یقین داشته باشند نماز را به صورت صحیح مى‏خواند.
• لازم است کسى را برای این کار، اجیر کنند که بدانند یا حجّت شرعیه داشته باشند ـ مثلاً اطمینان یا اخبار و گواهی دو نفر شخصِ عادل یا شخص معتمدی که ظنّ بر خلاف قولش نباشد ـ که حتماً عمل را انجام مى دهد.
• کسى که دیگرى را براى خواندن نمازهاى میت اجیر کرده است، چنانچه بفهمد که عملِ مورد نظر را بجا نیاورده و یا به صورت باطل انجام داده، باید دوباره نسبت به گرفتن اجیر اقدام نماید.
• در صورتی که شک کند به اینکه اجیر، عملِ مورد قرارداد را انجام داده یا نه، اگر چه خودش بگوید که انجام داده‏ام، باید دوباره اجیر بگیرد، ولى اگر به این شک کند که عمل او صحیح بوده ‏یا نه، گرفتنِ دوباره ی اجیر لازم نیست. البته، آیه الله وحید خراسانی در این مسئله نظر متفاوتی دارند: هرگاه شکّ کند که اجیر عملِ مورد نظر را انجام داده یا نه، همین که وی، مورد اطمینان باشد و خودش بگوید که انجام داده ام، یا بینه یا خبر ثقه اى که ظنّ بر خلاف آن نباشد، قائم شود بر این که انجام داده، کفایت مى کند، و در صورتی که شکّ کند که عمل او صحیح بوده یا نه، بنا را بر صحّت آن بگذارد.[۳]
• کسى را که برای ادای نماز، عذرى دارد و به عنوان مثال، به حالت نشسته نماز مى‏خواند، نمى‏ توان براى ادای نمازهاى متوفی اجیر نمود اگر چه نمازهاى خود متوفی هم همان طور قضا شده باشد و حتی بنابر احتیاط واجب، نباید کسى را هم که با تیمم یا وضوی جبیره نماز مى‏خواند، اجیر نمایند. البته آیه الله العظمی سیستانی در این قسمت، رأی متفاوتی دارند: کسى را که عذرى دارد مثلاً با تیمم یا به صورت نشسته نماز مى‏خواند، مطلقاً ـ بنابر احتیاط ـ نمى‏شود براى قضای نمازهای متوفی اجیر کرد، اگر چه نماز خود متوفی هم به همان صورت قضا شده باشد. ولی، اجیر گرفتن کسى که با وضو یا غسل جبیره‏اى نماز مى‏خواند اشکال ندارد. همچنین اجیر گرفتن کسى که دست یا پاى او قطع شده است، ولکن در کفایت کردن عمل او از منوب عنه، محل اشکال است.[۴]
• مرد براى زنِ فوت شده و زن براى مردِ فوت شده، مى‏تواند اجیر شود، و لیکن در بلند خواندن و آهسته خواندنِ نماز باید به تکلیف خود عمل نمایند نه تکلیف متوفی.
• در صورتی که با اجیر شرط نمایند که نماز را به طور مخصوصى انجام دهد ( مثلاً در مسجد بخواند یا اول وقت به جای آورد)، بر او واجب است که همان طور بجا آورد ولی اگر با او شرطی نکرده باشند، باید در انجام آن عمل، به تکلیف خود رفتار نماید، و احتیاط مستحب آن است که بینِ وظیفه خودش و میت، هر کدام که به احتیاط نزدیک تر است، به آن طریق عمل کند، مثلا اگر وظیفه میت گفتن سه مرتبه تسبیحات اربعه بوده و تکلیف او با یک مرتبه ساقط می شود، بهتر است ‏سه مرتبه بگوید. خواندن نماز آیات نیز تا زمانی که شرط نکرده باشند، لازم نیست.
• چنانچه شخصی اجیر شود که به عنوان مثال، در مدت یک سال، نمازهاى قضای متوفی را بخواند و پیش از اینکه یک سال تمام شود، بمیرد، باید براى نمازهایى که علم دارند که اجیر، به جا نیاورده، شخص دیگرى را اجیر نمایند حتی براى نمازهایى که احتمال مى دهند که اجیر به جا نیاروده نیز، بنابر احتیاط واجب باید دوباره اجیر بگیرند.
• در صورتی که اجیر پیش از خواندن تمام نمازها فوت شود، در حالی که اجرت همه آن نمازها را قبلاً گرفته باشد، اگر شرط کرده باشند که باید تمام نمازها را خودش بخواند، لازم است اجرت نمازهایی را که نخوانده است، از مال او به ولىِ میت بدهند، مثلاً چنانچه نصف نمازها را نخوانده، باید نصف مبلغ اجرتی را که گرفته بوده، از مال او به ولى میت اعاده کنند، ولی اگر چنین شرطی نکرده باشند، ورثه‏اش مکلفند که از مال او شخص دیگری را به عنوان اجیر بگیرند تا مابقی نمازها را بخواند، اما در صورتی که مالی نداشته باشد، بر ورثه ی او تکلیفی نیست.
• چنانچه اجیر، پیش از خواندن تمام نمازهاى میت بمیرد و خودش هم نماز قضا داشته باشد، لازم است که از مال او براى نمازهایى که اجیر بوده، شخص دیگرى را اجیر بگیرند تا آنها را ادا نماید و اگر چیزى از مال زیاد آمد، البته در صورتى که خودِ متوفی وصیت کرده باشد و ورثه اش نیز اجازه بدهند، براى تمام نمازهاى قضای او اجیر بگیرند و در صورتی که ورثه اش اجازه ندهند، ثلث آن را برای گرفتن اجیر به منظور ادای نمازهای قضایش در نظر بگیرند. [۵]

ادای نمازهای قضای میت توسط فرزند

بر پسر ارشدِ متوفی واجب است که نمازهایی را که از پدر و مادرش قضا شده است، چنانچه از روی طغیان و نافرمانی از امر خداوند نبوده، پس از فوت آنها ادا نماید، البته حتی اگر از روی طغیان و نافرمانی هم بوده باشد، بنابر احتیاط مستحب بهتر است به همین منوال عمل نماید.

احکام و شرایط ادای نماز قضای پدر و مادر

• منظور از پسر ارشد، بزرگترین فرزند پسری است که پس از مرگ پدر و مادر در قید حیات است، بنابراین اگر پسر ارشد متوفی – چه اینکه بالغ باشد یا غیر بالغ – قبل از پدر و مادرش بمیرد، تکلیفِ خواندن نمازهای قضای پدر و مادر، بر عهده ی پسر بزرگتری است که هنگام وفات آنها زنده باشد.
• شاخص وجوب خواندن نمازهای قضای پدر و مادر، این است که فرزند پسر از دیگر فرزندان متوفی- در صورتی که متوفی فرزند پسر داشته باشد – بزرگتر باشد، بنابراین در صورتی که فرزند بزرگ متوفی، دختر بوده و فرزند دوم یا سوم او پسر باشد، قضای نمازهای پدر و مادر بر پسر که فرزند دوم یا سوم است واجب خواهد بود.
• بر پسر بزرگتر متوفی واجب است که آن میزان از نمازهایی را که اطمینان دارد از پدر و مادرش فوت شده است، بخواند ولی در صورتی که نمی‌داند که اصلاً نمازی از آنها قضا شده یا نه، تکلیفی بر عهده ی او نیست و تفحص و جستجو در این امر نیز لازم نمی‌باشد.
• بر پسر ارشد واجب است که نمازهای فوت شده ی پدر و مادرش را به هر صورتی که برایش امکان دارد، به جای آورد ولی اگر، به هر طریق از انجام دادن آن، حتی از گرفتنِ اجیر هم عاجز باشد، معذور است و تکلیفی ندارد.
• اگر متوفی، در طول عمر خود، اصلاً نماز نخوانده باشد، در این صورت هم بنابر احتیاط واجب قضای نمازها بر عهده ی پسر بزرگتر است.
• در صورتی که شخص دیگری قضای نمازهای متوفی را بخواند، تکلیف از پسر بزرگتر ساقط می‌شود.
• اولاد ذکوری که خودش نماز قضا دارد و نماز پدر و مادرِ فوت شده اش نیز بر ذمه ی او واجب شده، در اولویت دادن انجام هر کدام، مخیَّر است. یعنی هر کدام را که اول به جای آورد، صحیح است.ِ
• اگر پسر بزرگتر، پس از فوت پدر و مادر و پیش از خواندن قضای نمازهای ایشان، از دنیا برود، بر ذمه ی دیگر فرزندان تکلیفی نیست، بنابراین خواندن نمازهای قضای پدر و مادر بر سایر برادران و یا پسرِ او، واجب نمی ‌شود.

پاسخ به برخی سؤالات فقهی و شرعی در باب احکام مربوط به نماز قضای میت [۶]

سؤال ۱- خانمی هستم ۵۰ ساله پدرم فوت کرده می‌خواهم برای پدر مرحومم یک سال نمازقضا بخوانم، آیا می‌توانم آن نمازها را با میز و صندلی بخوانم در حالی که نمازهای روزانه‌ی خودم را بدون صندلی می‌خوانم؟

پاسخ: درصورتی ‌که توانایی ندارید نمازهای پدر را ایستاده و یا روی زمین بخوانید، استفاده از میز و صندلی مانعی ندارد.

سؤال ۲- آیا شخصی که سنی مذهب است، می‌تواند نماز استیجاریِ متوفای اهل شیعه را بگیرد و با آداب شیعیان نماز آن متوفی را بجای آورد؟

پاسخ: جایز نیست.

سؤال ۳- آیا شخصی که دچار اختلال تکرر ادرار است، می‌تواند نماز استیجاریِ فرد متوفی را بگیرد؟

پاسخ: احتیاط واجب آن است که چنین شخصی نماز استیجاری نگیرد.

سؤال ۴- چهار سال پیش به دلیل مشکل مالی یک حاج ‌آقایی پولی به من داد که برای دو نفر که از دنیا رفته اند، نماز بخوانم اما اصلاً یادم نمیاد که مقدار پولی که گرفتم، چقدر بوده … بین ۴۰۰ هزار تومان و ۶۰۰ هزار تومان شک دارم و هیچ گونه نام و نشانی از آن آقا  ندارم. تکلیف چیست؟

پاسخ: باید نماز را (به نیت صاحب وجه اصلی) بخوانید و اگر توانایی ندارید به شخص دیگری بدهید تا آن نمازها را بخواند.

سؤال ۵- آیا فرد کثیر الشک می‌تواند نماز استیجاری بخواند؟

پاسخ: اشکالی ندارد ولی فرد وسواسی نمی‌تواند بخواند.

سؤال ۶- اگر شخصی فوت کند و تمام دارایی او خانه‏ ای باشد که فرزندانش در آن ساکن هستند، و نماز و روزه از او فوت شده باشد، و پسر بزرگ  متوفی هم به دلیل مشغله روزانه قادر به انجام قضای آنها نباشد، آیا واجب است که این خانه را بفروشند و نماز و روزه متوفی را قضا نمایند؟

پاسخ: در این حالت، فروش خانه واجب نیست، ولی قضای نماز و روزه‏ ی پدر در هر حالت بر پسر بزرگتر واجب است، مگر اینکه متوفی در مورد اجیر گرفتن برای خواندن نمازهایش از ثلث ترکه‏اش وصیت کرده باشد و ثلث ترکه هم برای انجام همه نماز و روزه‏های او کفایت کند که در این صورت ثلث ترکه باید برای آن موضوع مصرف شود.

سؤال ۷- پدری که تعمداً هیچکدام از اعمال عبادی خود را انجام نداده است، آیا بر پسر بزرگش، قضای همه نماز‌ها و روزه‏هایی را که پدرش ضایع کرده و به پنجاه سال می‏رسد، واجب است؟

ج- اگر ترک نماز و روزه بر اثر طغیان و سرکشی بوده باشد، قضای آن‌ها بر پسر بزرگ واجب نیست. ولی در این صورت هم احتیاط در قضای آن‌ها ترک نشود.

سؤال ۸- آیا شخصی که معلول است یا شخصی که نمی‌تواند اجزاء و شرایط نماز را درست، به‌ جا آورد، می‌تواند نائب شود؟

احتیاط واجب آن است که شخصى که از متوفی نیابت می‌کند، نباید که در انجام اجزاء و شرایط نماز معذور باشد، مثلاً کسى که به صورت نشسته نماز می‌خواند نباید نایب شود ولی تبرعاً [۷] می‌تواند به‌ جا آورد و هم‌چنین پسر بزرگ نیز می‌تواند در صورت عدم توانایی نمازها را به صورت نشسته بخواند.

سؤال ۹- پدرم مقداری نماز قضا دارد، ولی توانایی انجام آنها را ندارد. آیا بر من که پسر بزرگتر هستم، جایز است در زمان حیات پدرم نمازهای فوت شده او را قضا نمایم و یا اینکه شخصی را اجیر کنم تا به نیابت آنها را انجام دهد؟

پاسخ: نیابت از شخصی که زنده است، برای انجام نماز و روزه ی قضا صحیح نیست.

پی نوشت ها

1. مسئله ۱۲۱۳ استفتائات آیه الله ناصر مکارم شیرازی
2. مسئله ۱۵۵۵ استفتائات آیه الله صافی گلپایگانی
3. مسئله ۱۵۴۸ استفتائات آیه الله وحید خراسانی
4. مسئله ۱۵۲۱ استفتائات آیه الله سیستانی
5. مسئله های ۱۵۳۳ تا ۱۵۴۹رساله استفتائات امام خمینی قدس سره الشریف
6. دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
7. از روی احسان و نیکی، برای رضای خدا