آثار و فواید علمی وضو
هر تکلیفی که از جانب خداوند برای انسان مشخص شده است، قطع به یقین، برای خود انسان مفید و سودمند است کما اینکه تحقیقات علمی جدید در زمینه فواید بسیار فرائضی همچون نماز و روزه و … بسیار سخن گفته اند. خداوند در قرآن کریم می فرمایند: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمتُم إِلَی الصَّلاهِ فاغسِلُواْ وُجُوهَکُم وَأَیدِیَکُم إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِکُم وَأَرجُلَکُم إِلَی الکَعبَین: وقتی خواستید نماز بخوانید، صورت و دست های خود را تا آرنج ها بشوئید و بخشی از سر و پاهای خود را تا قوزک ها مسح کنید».[۱] «وضو»، تکلیفی است که خداوند آن را مقدمه ی نماز قرار داده و بر نمازگزاران فرض نموده است. از آنجایی که همه ی توصیه ها و فرامین اسلام نشئت گرفته از وحی و از جانب حضرت حق و سرشار از حکمت های الهی هستند، مسلماً هر یک از آنها، استوار بر مصالحی حکیمانه و دقیق هستند. علم به فلسفه ی تکالیف می تواند پایبندی و اعتقاد انسان را نسبت به آن افزایش دهد. از این رو، قصد داریم در این مقاله به کنکاش در مورد «آثار و فواید علمی وضو» بپردازیم تا من بعد، با دانش و تدبیر به انجام این فریضه عبادی بپردازیم. در این مسیر، همراه ما باشید.
وضو و انواع آن
«وضو» عملی است که مسلمانان قبل از ایستادن به نماز، آن را انجام می دهند که در لغت به معنی نظافت و پاکیزه کردن است [۲] و در اصطلاح فقه، عبارت است از: نوعی شستن مخصوص که علاوه بر اینکه مقدمه ی لازم برای انجام فریضه نماز است، خود نیز نوعی عبادت محسوب می شود که مىتوان آن را به دو صورت انجام داد: وضوی ترتیبى و وضوی ارتماسى.
وضوى ترتیبى بدین صورت است که به قصد قربت و اطاعت از فرمان خدا (نیت)، ابتدا صورت و سپس دست راست و بعد دست چپ را از آرنج تا نوک انگشتان بشوید. سپس با رطوبتى که از شستن دست بر کف آن باقى مانده، سر را از فرق سر تا محل رویش موها، مسح کرده و سپس پاى راست و پس از آن پاى چپ را مسح نماید.
وضوى ارتماسى بدین صورت است که پس از نیت، صورت و دستها در آب فرو برده می شود، با رعایت اصول شستن از بالا به پایین. گاهى ممکن است این دو شیوه با هم تلفیق شوند؛ به این صورت که: صورت را ارتماسى و دستها را ترتیبى بشوید. این شکل از وضو نیز صحیح است.[۳]
وضو در کلام معصومین علیهم السلام
از نظر دین اسلام، داشتن وضو علاوه بر واجب بودن برای اقامه فریضه نماز، در سایر اوقات شبانه روز، امری است نیکو و پسندیده تا آن حد که در روایات و آموزه های دینی ما، دایم الوضو بودن یک اخلاق حسنه و یک ارزش به حساب می آید. چنانچه، رسول خدا، حضرت محمّد صلی الله می فرمایند: «اگر می توانی که در تمام شبانه روز با وضو باشی این کار را بکن که اگر در حال طهارت بمیری، شهید از دنیا رفته ای»[۴].
در روایت دیگری از ایشان آمده است که: «وضو گرفتن بر روی وضوی قبلی نوری است بر روی نور و هرکس بدون اینکه احتیاج به وضوی جدید پیدا کند وضوی خود را تجدید نماید، خدای عزوجلّ نیز بدون طلب استغفار و بخشایش توبه او را تجدید می نماید»[۵].
امام رضا علیه السلام نیز در روایتی در همین زمینه فرمودند: «خداوند فرمان به وضو داده و نماز را با وضو شروع کرده است تا بنده به هنگام ایستادن در پیشگاه خدا و مناجات با او، طاهر و پاک و مطیع امر او و از پلیدی ها و نجاسات پاک باشد»[۶]
پیامبرگرامی اسلام صلوات الله فرمودند: «هرکس به هنگام وضو ساختن ذکر خدا را بگوید، تمام بدنش پاک گردیده است».[۷]
آیا وضو دلیل علمی دارد؟
ما مسلمانان، معمولاً پیش از خواندن نماز وضو می گیریم، ولی طبق توصیه های معصومین علیهم السلام گفته شده که بهتر است قبل از انجام هرکاری وضو بگیریم و دائم الوضو باشیم. در اوقاتی که در بدن انسان به هر دلیلی آلودگی و ناپاکی ای عارض می شود، توصیه اسلام برای پاکی بدن، غسل و وضو است. علاوه بر موارد ذکر شده، در احادیث و روایات اینگونه آمده که به هنگام تب و حرارت بدن، سردرد، دل پیچه، خشم و عصبانیت و … وضو بگیرید. اما برهان و دلیل اسلام برای امر به انجام این کار چیست؟ یا چرا در هنگام وضو، آقایان بهتر است که از پشت آرنج آب بریزند ولی خانم ها آب را از قسمت جلوی آرنج بریزند؟ چرا توصیه شده که بهتر است آب وضو را از صورت و دست ها خشک نکنیم؟ این ها سؤالاتی هستند که ذهن انسان را به چالش می کشند و ممکن است نمازگزار، به دلیل ندانستن پاسخ این سؤالات، به جهل و تقلید کورکورانه متهم شود!
امروزه دانشمندان با تحقیقات علمی گسترده به این نتیجه مهم دست یافته اند که، انسان یک منبع انرژی است و به طور پیـوسـته انرژی و نور و همینطور، امواج و بارهای الکتریکی از او ساطع می شود و میزان این انرژی ها، با استفاده از دستگاه های سنجش انرژی قابل اندازه گیری است. امواجی که دستگاه مزبور، قبل از وضو گرفـتـن، نشان می دهد با امواجی که پس از انجام وضو نشان داده می شود، متفاوت هستند. امواج ثانویه که پس از وضو گرفتن، مورد واکاوی قرار گرفته اند، نشان دهنده وجود حالت آرامش بیشتر نسبت به زمان قبل از گرفتن وضو است. این بررسی ها نشان می دهد که وضو گرفـتـن که عملی شامل شـستن صورت و دو دست و نیز مسح سر و پاها ، به انسان آرامش می بخشد و باعث دفع امواج و بارهای منفی می شود.
وضو از دیدگاه اندیشمندان
دانشمندان و محققینی که در این زمینه مطالعه و تحقیق کرده اند، به این نتیجه رسیده اند که وضو گرفتن بـرای ادای فریضه ی نماز، علاوه بر جنبه پاکیزگی و زدودن آلودگی از اعضای بدن، به تمدد اعصـاب نیز کمک شایانی می کند و در ایجاد آرامش در عضلات بدن نیز مؤثر است. همچنین گفته می شود که وضو گرفتن باعث رفع کسالت و خستگی روزانه که بر اثر کار، رفت و آمد، ماندن در ترافیک و … ایجاد شده است، می شود و بـه چهـره ی شخص، نشـاط و شادابی می بخشد و آلـودگی هـای روحی و روانی را از وجود او پاک میکند.[۸]
علاوه بر روایاتی که بر فواید معنوی و بهداشتی وضو اشاره کرده و به دائم الوضو بودن تأکید کرده اند و آن را یکی از علل طول عمر معرفی کرده اند،[۹]، برخی از محققین و دانشمندان علوم پزشکی و روان پزشکی، با مطالعه و تفسیر احکام و باید و نباید های وضو، فواید و آثار درمانی و بهداشتی وضو را به شرح ذیل توصیف نموده اند.
آثار و فواید وضو
سلامت و بهداشت پوست
همان گونه که می دانیم اولین شرط صحت وضو، عدم وجود مانع برای رسیدن آب به اعضاء و مواضع وضو است و همین امر نقش بسزایی در سلامت پوست ایفا میکند، زیرا شخص، برای اطمینان از صحت وضوی خود، ابتدا نسبت به رفع موانع احتمالی اقدام می نماید. به عنوان مثال، لاک و ناخن مصنوعی و برچسب های تزیینی و یا آثار زخم و خون خشک شده و … را از مواضع وضو و حتی سایر جوارح خود می زداید تا عبادت صحیح و بی شبهه ای را به پیشگاه خالق خویش تقدیم کند.
علاوه بر این ها، در هنگام وضو، مواضع دیگری مانند سر و پا نیز مورد توجه قرار گرفته اند. با توجه به این که این دو عضوِ بدن، یعنی سر و پا، بر خلاف دست و صورت، که همیشه در معرض هوای آزاد هستند، از جمله اعضایی از بدن هستند که (مخصوصاً در مورد خانم ها) در ساعات قابل توجهی از شبانه روز پوشیده هستند، به حدی که حتی خودِ شخص نیز معمولاً از رسیدگی به آن ها غافل می شود. زندگی در عصر جدید، بیماری‌هایی را به انسان تحمیل کرده است که برخی از آنها، در ارتباط با پوست سر و پاها است. برای مثال، بعضی از بیماریهای قارچی و عفونی پوست از حد فاصل میان شستِ پا و دیگر انگشتان آغاز می‌شود که به دلیل مستور بودن در جوراب و کفش، مورد غفلت و بی توجهی قرار می گیرند. اما، خداوند حکیم، با واجب نمودن وضو و اتفاقاً مسح این ناحیه از پا، توفیق اجباری برای توجه به این عضو مهم و نیز نظافت و رفع آلودگی از پا را مهیا کرده است. و دقیقاً به همین ترتیب با مسح سر، آنهم چند مرتبه در شبانه روز، باعث رسیدگی به سر و موها و پیشگیری از بروز آلودگی یا ایجاد زخم و ضایعه عفونی در پوست سر می شود و در صورت بروز مشکل، باعث جلب توجه و اقدام برای برطرف کردن آن می شود.
در ضمن وجوب کشیدن مسح سر و پا فرصت مناسبی است برای اینکه برای دقایق اندکی هم که شده، سر و پاها، در معرض هوا و اکسیژن قرار بگیرند که این امر، علاوه بر کمک به شادابی پوست، تا حدود زیادی مانع رشد باکتری ها و ارگانیزم‌های بی‌هوازی و قارچ های بیماری زا در منافذ پوست خواهد شد.[۱۰]
سلامت و بهداشت دستگاه گوارش
تحقیقات علمی و پزشکی، نشان داده است که امروزه عامل انتشار و انتقال بسیاری از بیماری های عفونی و پاندمی های گوارشی، اصطلاحاً عامل های Fecal – Oral( (مدفوعی ـ دهانی) است. مسئله خطرناک این است که یک بخش عمده از این عوامل عفونی و میکروبی دارای این ویژگی خاص و مقاوم هستند که پس از عمل دفع و اجابت مزاج و شستشو (طهارت)، بر روی دست باقی می‌مانند و در صورت عدم شستن دستها به گونه ای مناسب، حتی ساعت ها بعد، در موقع غذا خوردن و از طریق دهان می توانند وارد بدن شده و ایجاد بیماری کنند.
بر این اساس است که امروزه در همه کشورهای توسعه یافته، اولین و مهم ترین اصل بهداشتی که باید برای مقابله با انتشار عفونت‌های گوارشی به همه مردم (مخصوصاً کودکان) آموزش داده شود، شستشو و نظافت دستها، پس از اجابت مزاج و قبل از غذا خوردن است زیرا تأثیر بهداشت دستها در پیشگیری از ابتلا به گروه زیادی از بیمارهای عفونی غیر قابل انکار است.
اما شیوه نامه و دستورالعمل فریضه ی وضو که در آیه ۹سوره مائده آمده است، به صراحت، امر به شستشوی دست ها (ازآرنج تا نوک انگشتان) می کند و با توصیه و سفارش و تأکید پیامبر اکرم صلی الله و امامان معصوم علیهم السلام مبنی بر دائم الوضو بودن و تکرار آن و نیز بیان استحباب و محبوبیت وضو در نزد خداوند و البته وجوب آن به جهت اقامه ی فریضه نماز، آن هم در حدود ۱۴ قرن پیش، مبادرت به تعلیم یک اصل بهداشتی میکند که دانش بشری در قرن بیست و یکم و با اتکا به انواع تجهیزات و آزمایشگاه ها به تازگی به اهمیت و نقش آن در سلامت انسان پی برده است.
تقارن و نزدیکی اوقات نماز با وعده های معمول غذایی اعم از صبحانه و نهار و شام، و یا حتی وعده‌های غذایی ویژه در هنگام روزه‌داری در ایام ماه رمضان از قبیل سحری و افطاری، باعث می‌شود که نمازگزار، در هنگام وضو گرفتن که معمولاً در پی اجابت مزاج و دفع، نیز هست به جهت اجرای ارکان وضو، به شست‌وشوی دستها پرداخته و عوامل بیماری زا و آلودگی را از دست‌های خویش پاک نماید و در نتیجه به هنگام صرف غذا، با خیالی آسوده و دستانی پاک مشغول خوردن شود.
سلامت و بهداشت مجاری تنفسی
با توجه به اینکه عوامل عفونی و بیماری زا در محیط اطراف انسان و هوایی که تنفس می کند، فراوان هستند و استنشاق ویروس و میکروب از طریق مجرای بینی عمده ترین روش انتقال و سرایت این عفونت‌هاست، از این رو، بیماریهای تنفسی و عفونی، بسیار شایع هستند. این معضل، به طور ویژه در فصول سرد سال، که در آن تجمع افراد در اماکن و محیط‌های بسته و سرپوشیده افزایش می‌یابد و میکروب ها و ویروس‌ها و عوامل بیماری زا امکان رشد و تکثیر بیشتری پیدا می‌کنند، بیشتر می‌شود. دقیقاً به همین دلیل است که در فصول پاییز و زمستان، بیماری هایی مثل آنفولانزا و سرما خوردگی بیشتر می شود.
جالب است بدانیم از جمله آدابی که در هنگام گرفتن وضو، مورد سفارش و تأکید قرار گرفته، چشیدن و استنشاق آب سرد و پاک به تعداد سه مرتبه است. بنابراین، اگر نمازگزار، در هنگام وضو گرفتن، این توصیه ی استنشاق و مزمزه کردن آب سرد را انجام دهد، هر روز، چند بار میکروب‌ها و آلودگی های مجرای تنفسی را زدوده و بدین ترتیب از ابتلا به بیماریهای تنفسی تا حدود زیادی در امان خواهد بود.
سلامت و بهداشت دهان و دندان
اینکه مسواک زدن و رعایت بهداشت دهان و دندان، باعث پیشگیری از بروز بیماریهای مختلف در ناحیه دهان می شود، برای همگان واضح و مبرهن است. اما اینکه دین اسلام و بزرگان و اولیای الهی، به مسواک زدن در هنگام آماده شدن برای نماز و در هنگام وضو سفارش و توصیه کرده اند، از نقاط درخشان و قابل تأمل در دین اسلام است.
چنانچه پیامبر اکرم صلوات الله علیه در خصوص لزوم مسواک زدن به هنگام وضو گرفتن اینگونه فرموده‌اند که: «السواک شطر الوضوء»؛ مسواک کردن جزئی از وضو است.[۱۱]
و در جای دیگر، در توصیه‌ای به حضرت علی علیه السلام می فرمایند: یا علی! و علیک بالسواک عند کل وضوء؛ ای علی!بر تو باد مسواک زدن به هنگام هر وضو.[۱۲]
بر اساس این روایات و مطالبی که ذکر شد و با توجه به این موضوع که شخص نمازگزار، در طی شبانه روز حداقل ۳ مرتبه، برای ادای فریضه ی نماز، وضو می‌گیرد، چنانچه به توصیه های اولیای دین عمل کند و پیش از هر بار وضو گرفتن اقدام به مسواک زدن نماید، تا حد زیادی از ابتلا به بیماری ها و ناراحتی های دهان و دندان در امان خواهد بود.
سلامت روان و تسکین آلام عصبی
از دیگر آثار و فواید علمی که می‌توان برای وضو بر شمرد، تأثیری است که در تنش زدایی و آرامش بخشی به فرد دارد. طبق یافته های علمی، مشخص شده است که تماس پوست بدن با آب، اثر مطلوبی در حفظ و تعادل اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک دارد [۱۳]، علی الخصوص اگر با آب سرد باشد. به همین دلیل هم بوده که حضرت محمد صلی الله توصیه نموده اند که به هنگام خشم و عصبانیت، با آب سرد وضو بگیرید.[۱۴]
بهبود بیماری ها با مداومت بر وضو
اصل تأخیر زمانی بیان میکند که جسم انسان، نسبت به منبع انرژی او (هاله) از سطح انعطاف پذیری کمتری برخوردار است و سطح ارتعاش آن به طرز محسوسی پایین‌تر است. از این رو نسبت به کنش‌های محیط اطراف با سرعت کمتری واکنش نشان می‌دهد. ناراحتی ها و بیماری ها یا هرگونه تغییری در حالات فرد، پیش از آنکه در ظاهر و جسم انسان نمایان شود؛ ابتدا در هاله انرژیِ او، خود را بروز می‌دهد. هاله انرژی یا همان روح انسان، تحولات و تغییر حالات را خیلی زودتر از کالبد جسمانی انسان، درک کرده و تحت تأثیر آن قرار می‌گیرد.
در فریضه وضو نیز این موضوع به طرز شگفت آوری هاله انرژی را تحت تأثیر مستقیم خود قرار می دهد. هر بار که شخص نمازگزار وضو می‌گیرد، تغییرات جالب توجهی در وضعیت هاله ی انرژیِ او ایجاد می‌شود. اما نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که برای بروز و تثبیت این تأثیراتِ مثبت درجسم انسان، عمل وضو باید مداومت داشته باشد و برای مدتی ادامه یابد. مقدار زمانِ این مدت، بستگی به نوع بیماریِ شخص مورد درمان، وضعیت روحی و روانی بیمار، مدت زمانی که از بیماری فرد بیمار سپری شده و مهمتر از همه، خواست و اراده ی شخص، در راستای بهبود یافتن دارد. به طور میانگین یک دوره درمانی ۲۱ روزه برای حصول به نتیجه پیشنهاد می‌شود. البته همانطور که گفته شد، این موضوع به شرایط بیمار دارد و ممکن است خیلی زودتر از ۲۱ روز هم، نتیجه محسوس باشد و بهبودی حاصل شود.
بعضی اوقات، شخص بیمار در صورت مشاهده ی بهبودی ولو به میزان اندک در بیماری لاعلاج خویش، با کمال میل حاضر است تا ماهها وحتی سالها پروسه ی وضو گرفتن را ادامه دهد. اگر شخصی مبتلا به بیماری آرتروز پیشرفته باشد و به سبب آن، ناراحتی و درد زیادی را متحمل شود و بفهمد که با وضو گرفتن در ساعات ۳ تا ۵ بعد از ظهر، بیماری و رنج‌ِ او کاهش یافته و به میزان هرچند، اندک دردهایش تسکین می‌یابند؛ راضی است که تا پایان عمرش در آن همان ساعات به خصوص، وضو گرفتن را ادامه دهد. همانطور که بسیاری از نسخه ها و درمان های دارویی و مراقبتی نیز تا پایان عمر بیمار ادامه دارند. با این تفاوت که وضو گرفتن نه هزینه های گزاف و سرسام آور دارد و نه عوارض جانبی! به علاوه انجام آن راحت است و خواص مثبت فراوانی هم دارد.
همانطور که گفته شد، برنامه پیشنهادی درمانی وضو گرفتن برای مدت حداقل ۲۱ روز تجویز می‌شود. و در صورت مشاهده ی علائم و آثار بهبودی، این دوره می‌تواند تا زمان درمان کامل ادامه یابد. سوابق و تحقیقات نشان داده است که این روش قادر است حتی در درمان بیماریهای صعب العلاج و نیز بیماری های لاعلاج موفقیت آمیز باشد. یکی از مهمترین پیامدهای مصرف داروهای شیمیایی، بروز عوارض جانبی آنها است اما این روش درمانی یعنی وضو گرفتن، نه تنها هیچ عارضه جانبی و اثر سوء ی ندارد بلکه آثار مثبت و نشاط آور فراوانی دارد که می تواند شخص را از همه ی آن مواهب بهره مند سازد. [۱۵]
پی نوشت ها
- سوره مائده، آیه ۶
- لسان العرب، واژه وضأ
- توضیحالمسائل مراجع، م ۲۶۰-۲۳۶
- العاملی، وسایل الشیعه،۱۳۷۴، ج ۱؛ ص ۳۸۳
- شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۱
- العاملی، وسائل الشّیعه، ۱۳۷۴،ج۱، ص۲۵۷
- مجلسی، بحارالأنوار،۱۴۰۳، ج۸۰،ص ۳۱۴
- حجتی سید محمد باقر، بیآزار شیرازی عبدالکریم. تفسیرکاشف.قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ ۱۳۸۱.ص ۵۴
- پیامبر اکرم(ص) به یکی از اصحاب خود فرمود: «أَکْثِرْ مِنَ الطَّهُورِ یَزِیدُ اللَّهُ فِی عُمُرِکَ»؛ هر چه می‌توانی بیشتر طاهر (با وضو) باش خداوند عمرت را زیادتر میکند. (وسائلالشیعه، ج ۱، ص ۳۸۳)
- برای کسب اطلاع بیشر در این خصوص رجوع کنید به ۴۰ نکته پزشکی پیرامون نماز، دکتر مجید ملک محمدی
- بحار الأنوار، ج۷۳، ص ۱۳۶
- اصول کافی، ج ۸، ص ۷۹
- مکارم شیرازى ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ ش، اول، ج۴، ص ۲۹۱
- الحکم الزاهره با ترجمه انصارى، ص ۵۸۶
- نصراللهی، وضو و نماز از دیدگاه انرژی درمانی، ۱۳۹۰
تحریریه ستاد اقامه نماز
