بررسی کامل غیر رکن نماز و احکام مربوط به آن

نماز، فریضه ای بی نظیر و باشکوه است که بنده را به معراج پروردگارش می رساند. فریضه ای مشتمل بر اعمال و اذکاری واجب و مستحب که روزانه پنج نوبت، نمازگزار را مطهر کرده در پیشگاه خالق یکتا حاضر می نماید. واجبات نماز، متشکل از یازده مورد است که پنج موردِ آن رکن و شش تای بقیه غیر رکن به شمار می آیند. در این مقاله بر آن شدیم تا واجبات غیر رکنی نماز و احکام مربوط به آنها را بررسی نماییم. چنانچه طالب کسب این دانش هستید، با ما همراه باشید.

تفاوت رکن و غیر رکن در نماز

ارکان نماز، آن دسته از واجبات هستند که با ترک و یا کم و زیاد شدنشان، چه به صورت عمدی و چه به صورت غیرعمدی، نماز باطل می شود و عبارتند از: ۱- نیّت، ۲-تکبیره الاحرام، ۳- قیام متصل به رکوع، ۴- رکوع، ۵ سجود(دو سجده). و اما، واجبات غیررکنی نماز، به آن دسته از واجبات گفته می شود که ترک و یا کم و زیاد شدنشان به صورت عمدی نماز را باطل می کند ولی ترک و یا کم و زیاد شدن آنها به صورت سهوی، نماز را باطل نمی‌کند.

واجبات غیر رکن نماز

واجبات غیر رکنی نماز، شامل شش مورد است که عبارتند از:

• قرائت
• ذکر
• تشهد
• سلام
• ترتیب
• موالات

۱-قرائت نماز

قرائت شامل اجزای زیر است:

در رکعت ‌اول و رکعت دومِ نمازهای واجب یومیه، ابتدا سوره حمد و سپس بنابر احتیاط واجب یک سوره‌ی کامل دیگر بخواند. باید توجه داشت که سوره به صورت کامل خوانده شود و خواندن یک یا چند آیه و یا بخشی از سوره کافی نیست.

در رکعت سوم و چهارم نمازهای واجب یومیه، مخیر است که یا سوره حمد را به تنهایی بخواند و یا یک مرتبه ذکر تسبیحات اربعه (سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَ اللهُ اَکْبَرُ) و بنابر احتیاط مستحب سه مرتبه آن را بخواند.

احکام قرائت نماز

قرائت در رکعات مختلف احکام بخصوصی دلرد که آگاهی از آنها، بر نمازگزار واجب است.

احکام قرائت در رکعات اول و دوم:

• • باید توجه داشت که سوره‌ی فیل و سوره قریش، در حکم یک سوره‌ هستند، و قرائت یکی از این دو سوره بعد از خواندن سوره حمد کافی نیست. همچنین است سوره‌ی والضحی و سوره انشراح.[۱] البته اگر کسی بر اثر جهل به موضوع و حکم این مسئله، در نمازهای واجب خود، سوره‌ی فیل یا انشراح را به تنهایی خوانده است، در صورتی که در تعلیم احکام مسئله، غفلت و کوتاهی نکرده باشد،  نمازهای گذشته‌ی او صحیح است و نیازی به قضا ندارد.
  • در نمازهای واجب یومیه، پس از خواندن سوره حمد و یک سوره‌ی کامل دیگر، قرائتِ بعضی از آیات به قصد قرآن اشکال ندارد.
  • چنانچه وقت ادای نماز تنگ باشد، یا نمازگزار بیم آن داشته باشد که اگر سوره را بخواند، آسیب جدی نظیر دزد یا درنده یا خطر دیگری به او وارد می شود، نباید سوره بخواند.
  • اگر سهواً سوره را پیش از خواندن حمد بخواند و قبل از رفتن به رکوع، خود متوجه اشتباهش شود، لازم است که بعد از خواندن سوره حمد، دوباره سوره را بخواند، واگر در حین خواندن سوره متوجه اشتباه خود بشود، باید سوره را همان جا، رها کند و بعد از خواندن سوره حمد، سوره را از ابتدا بخواند.
  • اگر خواندن سوره حمد و سوره دیگر یا یکی از آنها را فراموش کند و به رکوع برود، و بعد از رسیدن به رکوع متوجه اشتباه خود شود، نمازش صحیح است، زیرا همانطور که گفته شد، قرائت از واجبات غیر رکنی نماز است.
  • چنانچه نمازگزار، پیش از رفتن به رکوع، متوجه شود که حمد و سوره، یا فقط سوره را نخوانده است، موظف است که آن را بخواند و سپس به رکوع برود، ولی اگر بفهمد که فقط سوره حمد را نخوانده است، باید همان را و پس از آن نیز، دوباره سوره را قرائت نماید، و نیز در صورتی که خم شده ولی به حد رکوع نرسیده است، یعنی پیش از رسیدن به حد رکوع، یادش بیفتد که حمد یا سوره یا هر دو را نخوانده است، باید بایستد و پس از خواندن آنها، به رکوع برود.
  • در نمازهای واجب، خواندن سوره‌های سجده دار، جایز نیست و چنانچه نمازگزار، عمداً یا سهواً یکی از سوره‌های سجده دار را بخواند، وقتی که به آیه‌ی سجده رسید، بنابر احتیاط واجب باید سجده‌ی تلاوتِ آن را به جا آورد و سپس بر خاسته و ادامه ی سوره را قرائت کند و سپس نماز را به  پایان برساند، ولی چنانچه قبل از رسیدن به آیه‌ی سجده، متوجه خبط خود شد، احتیاط واجب آن است که آن سوره را رها کرده و سوره دیگری را قرائت نماید و نماز را تمام کند.
  • اگر در هنگام قرائت نماز، آیه‌ی سجده را بشنود، باید نمازش را ادامه دهد و نماز او در این صورت صحیح است ولی باید پس از شنیدن آیه‌ی سجده، به جای سجده کردن، اشاره به سجده نماید.
  • اگر بعد از خواندن حمد شروع به خواندن یکی از سوره‌ های توحید یا کافرون نماید، نمی‌تواند آن ها را رها کرده و سوره‌ی دیگری بخواند. تنها مورد استثنا برای این امر، نماز جمعه است به این صورت که در نماز جمعه، اگر از روی فراموشی به جای خواندن سوره‌ی جمعه و منافقین یکی از سوره های توحید و کافرون را بخواند، بعد از اینکه ملتفت شد، می‌تواند آن را رها کرده و سوره‌ی جمعه و منافقین را قرائت کند.
  • اگر در هنگام قرائتِ نماز، بعد از حمد، سوره ای غیر از سوره‌ی توحید و کافرون را بخواند، مجاز است تا زمانی که بیش از نصفِ آن سوره را نخوانده است، آن را رها کرده و سوره‌‌ی دیگری بخواند.
  • اگر نمازگزار بخشی از سوره‌ یی را که شروع به خواندن آن کرده است، فراموش کند و یا به دلیل ذیق وقت و یا دلیل اضطراری دیگری، نتواند آن را تمام کند می تواند آن را رها کرده و سوره‌ی دیگری را شروع کند، البته در این صورت مهم نیست که آن سوره از نصف گذشته باشد یا نه، و یا اینکه سوره‌ ی توحید یا کافرون باشد و یا سوره ی دیگری باشد.
  • در نمازهای مستحبی، خواندن سوره لازم نیست، حتی اگر، آن نماز به دلیل اموری مثل نذر کردن، بر شخص واجب شده باشد، ولی در بعضی نمازهای مستحبی که سوره‌ی مخصوص در آن وارد شده، مثل نماز استغفار که امر به خواندن سوره قدر شده، باید همان سوره را بخواند.

احکام قرائت در رکعت سوم و چهارم:

• • در رکعت سوم و چهارم نماز، یکبار گفتن تسبیحات اربعه کافی است، هرچند که احتیاط (مستحب) این است این ذکر، که سه مرتبه گفته شود.
  • چنانچه کسی نمی‌داند که تسبیحات اربعه را سه مرتبه گفته یا کمتر و یا بیشتر گفته، چیزی بر او واجب نیست، ولی تا زمانی که شخص به رکوع نرفته است، می‌تواند بنا را بر اقل (یک بار) گذاشته و تسبیحات اربعه را تکرار نماید تا زمانی که یقین حاصل کند که آن را سه مرتبه تکرار کرده است.
  • چنانچه شخصی که عادت دارد در رکعت های سوم و چهارم تسبیحات اربعه را بخواند، تصمیم بگیرد که اینبار، سوره حمد را بخواند، ولی به دلیل غافل شدن و فراموش کردن این تصمیم، بر طبق عادت همیشگیِ خود به خواندن تسبیحات اربعه مشغول شود، نمازش صحیح است، و نیز بالعکس، یعنی اگر در رکعات سوم و چهارم، عادت به خواندن سوره حمد دارد و تصمیم می‌گیرد که اینبار تسبیحات اربعه را بخواند، باز هم نمازش صحیح است و تغییر نیت، خللی در صحت نماز ایجاد نمی کند.
  • اگر نمازگزار، هنگام خواندن نماز بر اثر غفلت، در رکعت سوم یا چهارم به جای سوره حمد و یا تسبیحات اربعه، حمد و سوره را بخواند و پس از پایان نماز متوجه اشتباه خود شود، نمازش صحیح است و نیازی به اعاده ندارد.
  • چنانچه نمازگزار قبل از رفتن به رکوع و در حالی که ایستاده است، شک کند که سوره حمد یا تسبیحات اربعه را خوانده یا نه، باید حمد یا تسبیحات را بخواند، ولی اگر پس از آن و یا در هنگام گفتن استغفار مستحب، شک نماید که آیا حمد یا تسبیحات خوانده یا نه، لازم نیست که آن را بخواند و یا نماز را اعاده کند.
  • در صورتی که در هنگام رکوع رکعت سوم یا رکعت چهارم شک نماید که حمد یا تسبیحات خوانده یا نه، محلی برای اعتنا نیست یعنی نباید به شک خود اعتنا نماید، ولی چنانچه خم شده ولی هنوز به حد رکوع نرسیده است و در این حال شک کند که خوانده است یا نه، بنابر احتیاط واجب باید بایستد و حمد یا تسبیحات را بخواند و بعد از آن به رکوع رفته و نماز را ادامه داده به پایان رساند.

جهر و اخفات (بلند و آهسته خواندن) در قرائت:

بلندی و یا آهستگی صوت نمازگزار بستگی به نوبت نماز و جنسیت شخص نمازگزار، متفاوت است؛

الف) قرائت حمد و سوره در رکعت های اول و دوم:

• • نماز صبح ‌و نماز مغرب ‌و نمازعشاء:
  • نمازگزار مرد است: باید بلند بخواند.
  • نمازگزار زن است: می‌تواند بلند یا آهسته بخواند، ولی اگر نامحرم صدایش را می‌شنود بهتر است آهسته بخواند.

• • نماز ظهر و عصر:
  • به غیر از ذکر (بسم الله الرحمن الرحیم) بقیه را باید آهسته بخواند، خواه نمازگزار مرد باشد، خواه زن.

ب) ذکر تسبیحات اربعه یا خواندن سوره حمد تنها در رکعت سوم و چهارم:

نمازگزار باید آن را آهسته بخواند، خواه نمازگزار مرد باشد، خواه زن، اما چنانچه سوره حمد را می خواند، می‌تواند در نماز فرادی، ذکر بسم الله را بلند بگوید، البته احتیاط در آن است که بسم الله را نیز، آهسته بگوید و در نماز جماعت این احتیاط، واجب است.

توجه؛

وجوب بلند خواندنِ قرائت در نمازهای صبح و مغرب و عشا، و وجوب آهسته خواندن قرائت در نمازهای ظهر و عصر، اختصاص به قرائت حمد و سوره دارد، همانگونه که وجوب آهسته خواندن در غیر از دو رکعت اول نماز مغرب و عشا، فقط مخصوص قرائت حمد یا تسبیحات اربعه در رکعت های سوم یا چهارم است، ولی در ذکرهای رکوع و سجده و تشهد و سلام، نمازگزار، بین آهسته خواندن یا بلند خواندن مخیّر است.

در وجوب جهر و اخفات در نمازهای واجب یومیه، فرقی بین نمازهای ادا و قضا وجود ندارد، هرچند که نماز قضا، احتیاطی باشد.

منظور از آهسته خواندن، عدم وجود جوهر صدا نیست، بلکه منظور، آشکار نکردن آن است همانطور کهمنظور از بلند خواندن فریاد زدن نیست بلکه مراد، آشکار کردن جوهر صدا است.

اگر نمازگزار، در مواردی که موظف است نماز را بلند بخواند، عمداً آن را آهسته بخواند و یا بالعکس، یعنی در مواردی که باید نماز را آهسته بخواند، عمداً آن را بلند بخواند، نمازش باطل است، ولی اگر به طور سهوی و یا از روی فراموشی یا آگاهی نداشتن به مسأله باشد، نمازش صحیح است، و چنانچه در حین خواندن حمد و سوره، متوجه شود که اشتباه کرده است، لازم نیست مقداری را که بر خلاف دستور، بلند یا آهسته خوانده دوباره بخواند و نمازش صحیح است البته باید ادامه نماز را مطابق حکم بخواند.

و نیز چنانچه کسی در خواندن حمد و سوره، صدا را به حدی بلند کند که مانند فریاد زدن باشد، نمازش باطل است.

واجبات قرائت:

برای اینکه قرائت نماز صحیح باشد، لازم است واجبات آن رعایت شوند. واجبات قرائت عبارتند از:

• • در قرائت ، واجب است که کلمات، به گونه ای تلفظ شوند که لفظ قرائت بر آن صدق کند، بنابراین، قرائت قلبی یعنی گذراندن کلمات و اذکار نماز در قلب، بدون تلفظِ صدادارِ آنها که عنوان قرائت بر آن صدق نمی‌کند، کافی نیست. نشانه‌ی صحت قرائت این است که نمازگزار، خود بتواند هر آنچه را که قرائت می کند و بر زبان می راند – البته اگر دچار سنگینی گوش نیست و یا در جای پرسر و صدا نیست- بشنود.

البته کسی که بنا به دلایلی قادر به تکلم نیست و یا ناشنوا و لال است، ولی سایر حواسش سالم است، چنانچه با ایما واشاره و یا قرائت قلبی بخواند، نمازش صحیح است.

• • واجب است که قرائتِ کلمات و عبارات، صحیح و عاری از اشتباه باشد و چنانچه شخصی به هیچ عنوان نمی‌تواند تلفظ صحیح آنها را فرا گیرد، مکلف است هر طوری که می‌تواند نمازش را بخواند، البته احتیاط مستحب آن است که چنین شخصی، نمازش را به جماعت به جای آورد تا از صحت نماز جماعت بهره مند شود.

• • کسی که قرائت صحیح حمد و سوره و اذکار دیگر نماز را به خوبی نمی‌داند ولی هم فرصت و هم توان یادگیری را دارد، یعنی وقت نماز واجبش، وسعت دارد مکلف است که یاد بگیرد، و چنانچه وقت نماز تنگ است، بنابر احتیاط واجب و البته در صورت امکان، باید نماز خود را به صورت جماعت بخواند. (منظور از قرائت صحیح، رعایت اصول قواعد زبان عربی و ادای صحیح حروف از مخارج اختصاصی آنهاست به گونه ای که از نظر عرب زبانان، تلفظ صحیح آن حرف باشد. در قرائت، رعایت دقیق قوائد تجوید از قبیل غنه و التقاء ساکنین و … لازم نیست.

• • چنانچه نمازگزار یکی از کلمات حمد و سوره را نداند، یا عمداً یکی از کلمات را نگوید، و یا عمداً به جای یکی از حروف، حرف دیگری بگوید، ‌مثلاً به جای (ض) در (و لا الضالین) به بهانه ی درشت تلفظ کردن، (د) بگوید، یا فتحه و کسره حروف را تغییر دهد و یا تشدید را حذف نماید، نماز او باطل می شود. در حکم این مسئله گفته شده کسی که در قرائت حمد و سوره و یا در اعراب و خواندن صحیح حرکاتِ کلمات و عبارات نماز، اشتباه می‌کرده است، به عنوان مثال کلمه‌ی کفواً را به جای تنوین نصب با تنوین جر می‌خوانده، در صورتی که عامد بوده یعنی عمداً چنین می خوانده و یا جاهل مقصر بوده یعنی قادر بر یادگیری بوده ولی قصور کرده است، بنابر احتیاط واجب، نمازش باطل است، ولی در غیر این صورت، نمازش صحیح است.

• • اگر پس از آن که نمازگزار یک آیه‌ را خواند، در صحت قرائت خود شک کند که آیا آن را درست خوانده است یا نه، نباید به شک خود اعتنا نماید، این امر، در مورد جملاتِ یک سوره نیز صادق است یعنی اگر جمله‌یی از یک آیه را تماماً بخواند و پس از آن شک کند که درست خوانده یا نه، نباید به شک خود اعتنا کند ‌مثل این که پس از جمله (اِیَّاکَ نَعْبُدُ) شک کند که آیا آن را درست خوانده یا نه. البته در همه‌ی این حالات، اگر آن جمله یا آیه ای را که در صحت قرائت آن شک دارد، برای احتیاط دوباره بخواند اشکال ندارد.

• • هنگام قرائت حمد و سوره یا تسبیحات اربعه، بدنِ نمازگزار، باید آرام و مستقر باشد. بنابراین، در صورتی که بخواهد کمی جابجا شود یا اندکی جلو یا عقب برود و یا بدنش را کمی به طرف راست یا چپ متمایل نماید، لازم است ذکری را که در حال خواندن آن است، در حال این حرکت، قطع کند و پس از استقرار کامل ادامه دهد.

قیام پس از رکوع

نکته: قیام بعد از رکوع در راستای آرامش و استقرار بدن نمازگزار، واجب است. بنابراین، پس از تمام شدن ذکر رکوع، بر نمازگزار واجب است که راست ایستاده و بنابر احتیاط واجب، پس از آنکه بدن آرام گرفت، به سجده برود و اگر عمداً پیش از ایستادن کامل، به سجده رود، نمازش باطل خواهد بود. همچنین، اگر شخص، پس از اتمام ذکر رکوع بایستد، ولی عمداً قبل از آرام گرفتن و سکون بدن به سجده برود، بنابر احتیاط واجب نمازش باطل خواهد بود.

آداب قرائت نماز

رعایت واجبات قرائت جزء ملزومات صحت نماز است که نمازگزار موظف است آنها را رعایت کند. اما، قرائت، مستحباتی نیز دارد که رعایت آنها، جزء آداب قرائت است و به کیفیت آن می افزاید. برخی ‌از مستحبات قرائت عبارتند از:

مستحبات قرائت

• • در رکعت اول پیش از آغاز قرائت سوره حمد، «اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ» بگوید.
  • در رکعت اول و دوم نماز ظهر و عصر، آیه ی «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرِّحِیمِ» را با صدای بلند بگوید.
  • حمد و سوره را آرام و شمرده بخواند.
  • در آخر هر آیه وقف کند و آن را به آیه‌ی بعد متصل نکند.
  • در اثنای خواندن حمد و سوره و تسبیحات، به معانی آنها توجه داشته باشد.
  • پس از قرائت سوره‌ی حمد، چه اینکه نماز را به جماعت بخواند و چه فرادی، خواه امام باشد خواه مأموم، مستحب است که بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ».
  • پس از پایان سوره‌ی توحید، یک یا دو یا سه مرتبه ذکر «کَذلِکَ اللهُ رَبِّی» را بگوید.
  • پس از پایان قرائت سوره حمد و نیز بعد از پایانِ قرائت سوره، لحظه‌ ای مکث کرده و سپس نماز را ادامه دهد.
  • در رکعت سوم و چهارم بعد از ذکر تسبیحات اربعه، استغفار نماید، مثلاً می تواند بگوید: «اَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ» یا اینکه بگوید: «اَللّهُمَّ اغْفِرْلِی».

مکروهات قرائت

همانگونه که برخی اعمال، به کیفیت قرائت نماز می افزاید، برخی اعمال نیز از کیفیت آن، می کاهد یعنی انجام آنها، کراهت دارد. برخی از مکروهات قرائت عبارتند از:

• • نخواندن سوره‌ ی توحید در هیچیک از نمازهای واجب یومیه در یک شبانه روز، مکروه است.
  • تکرار یک سوره در دو رکعت از یک نماز، مکروه است، به غیر از سوره‌ی مبارکه ی توحید.

۲-ذکر

واجب دیگر در نماز که واجب غیر رکنی است، ذکر می باشد. هر واژه یا عبارتی که یاد خداوند را به ذهن متبادر نماید، ذکر محسوب می‌شود، مانند عبارات الله اکبر، الحمد لله، سبحان الله و… و نیز صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه که از بهترین ذکرها است.

واجبات ذکر:

• • نمازگزار باید ذکرهای نماز را به گونه ای بخواند که تلفظ واقعی به آن اطلاق شود، به این معنی که خود نمازگزار بتواند آنچه را که می‌خواند و بر زبان جاری می‌کند، بشنود، البته به شرطی که شخص، دچار سنگینی گوش یا ناشنوایی نباشد و یا در محیط پرسر و صدا نباشد.
  • واجب است که اذکار واجب نماز با تلفظ عربی صحیح قرائت شود، و در صورتی که نمازگزار کیفیت قرائت صحیح و تلفظ درست حروف و کلمات عربی را نمی‌داند، بر او واجب است که یاد بگیرد، ولی چنانچه قادر به یادگیری نباشد، معذور است و چنانچه گفته شد، بهتر است نمازش را به جماعت بخواند.
  • واجب است که اذکار واجب و مستحبِ نماز، در حالتی خوانده شود که بدن استقرار و آرامش دارد، یعنی در صورتی که بخواهد مقدار اندکی جابجا شود یا کمی جلو یا عقب برود، باید ذکری را که در حال خواندن آن است، در حال این حرکتِ جزئی، قطع کرده و پس از سکون ادامه اذکار را بخواند.

توجه:

• • اگر نمازگزار، ذکرهای رکوع و سجده را جابجا بگوید، در صورتی که غیر عمدی و از روی غفلت باشد اشکال ندارد، ولی در صورتی که تعمدی باشد، جایز نیست.
  • چنانچه نمازگزار پس از رکوع و سجده، ملتفت شود که ذکر رکوع یا سجده ویا هردو را اشتباه گفته، چیزی بر او واجب نیست.
  • در رکن سجده و رکوع، پس از قرائت ذکر مخصوص به آنها، تکرار همان ذکر، افضل است و بهتر است که این تکرار، به عدد فرد ختم شود، و نیز در رکن سجده، علاوه بر ذکر مخصوص و تکرار آن، ذکر صلوات و دعا برای طلب حاجات‌ دنیوی و اخروی مستحب است.
  • برای نمازگزار مستحب است که قبل از رفتن به رکوع و قبل و بعد از هر سجده، تکبیر بگوید. این تکبیر نباید در اثنای رفتن به رکوع یا سجود و یا در حال سر برداشتن از آنها باشد، یعنی باید بعد از ایستادن و نشستن کامل تکبیر بگوید ولی به طور کلی نمازگزار می‌تواند در هر حال از جمله در حال رفتن به رکوع و سجود و یا سر برداشتن از آنها، تکبیر و دیگر ذکرها را به قصد ذکر مطلق بگوید.
  • مستحب است ذکر «بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ»؛ با حول و قوه الهی برمی خیزم و می‌نشینم، در حال قیام از سجده دوم یا تشهد برای رکعت بعدی گفته شود.

۳-تشهد

شهادت بر یگانگی خدا و رسالت و بندگی پیامبر اکرم صلی الله، در رکعت دوم همه‌ی نمازهای پنجگانه و نیز در رکعت سوم نماز مغرب و رکعت چهارم همه ی نمازهای چهار رکعتی ( نمازهای ظهر و عصر و عشاء) با عنوان تشهد، انجام می شود. به این صورت که نمازگزار باید پس از سر برداشتن از سجده‌ی دوم بنشیند و بعد از آرام گرفتن و سکون بدن، جملاتی را که مخصوص ذکر تشهد است، بر زبان جاری کند. به این عمل، تشهد گفته می شود.

بر نمازگزار مستحب است که پیش از بیان ذکر تشهد؛«اَشهَدُ اَنْ لاَ اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَریکَ لَهُ، وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»، ذکر «اَلْحَمْدُ للهِ» را بر زبان جاری نماید و یا بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ خَیْرُ الْاَسْمَاءِ للهِ»، و نیز مستحب است که پس از ذکر صلوات بگوید: «وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ».

حکم فراموش کردن تشهد

چنانچه نمازگزار برای رکعت سوم برخیزد، ولی پیش از اینکه به رکوع برود، یادش بیاید که تشهد را نخوانده است؛ لازم است که بنشیند و تشهد را بخواند، سپس دوباره بایستد و آنچه که باید … بخواند و نماز را تمام کند، و پس از اتمام نماز، به دلیل ایستادن نابجا، بنابر احتیاط مستحب، دو سجده‌‌ی سهو به جا آورد.

اگر هنگامی که شخص نمازگزار، به رکوع رکعت سوم رفته و یا حتی بعد از آن یادش بیاید که تشهد را نگفته است، باید نماز را تمام کند و بعد از دادن سلام، در راستای استیفای تشهد فراموش شده، بنابر احتیاط واجب، ابتدا تشهد فراموش شده را قضا کرده و سپس دو سجده سهو به جا آورد.

۴-سلام

آخرین جزو واجب نماز که طلب سلام و سلامتی برای رسول خدا و بندگان صالح و ملائکه مقرب الهی است و با گفتن آن، نماز پایان می‌یابد «سلامِ نماز» است.

البته بخش واجب سلام نماز این است که بگوید: «اَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ» و بهتر است که «وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» را به آن اضافه نماید و یا اینکه بگوید: «اَلسَّلاَمُ عَلَیْنَا وَ عَلی عِبَادِ اللهِ الصَّالِحِینَ».

ذکر«اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» پیش از دو سلام فوق، مستحب است.

چنانچه نمازگزار، سلام نماز را فراموش کند و زمانی یادش بیاید که هنوز صورت و هیئت نماز به هم نخورده و شخص کاری  که باعث باطل شدن نماز می شود، خواه عمدی و خواه سهوی، انجام نداده، مثل پشت کردن به قبله و یا سایر کارهایی که نماز را باطل می کند، باید سلام را بگوید و نمازش صحیح خواهد بود.

۵-ترتیب

منظور از ترتیب همانطور که از نامش پیداست این است که نمازگزار موظف است نماز را به ترتیبی که گفته شده، انجام دهد و هر یک از واجبات و ارکان و اجزای آن را در جای خود ادا نماید، بنابراین، چنانچه شخص نمازگزار، از روی عمد این ترتیب را به هم بزند، ‌مثلاً سوره را پیش از حمد بخواند و یا اینکه رکن سجود را پیش از رکوع انجام دهد، نمازش باطل می‌شود.

اما چنانچه این جابجایی و عدم رعایت ترتیب سهواً انجام شود، حالتهای مختلفی بر آن مترتب است:

مقدم شدن سهوی جزئی بر جزء دیگر

• • اگر نمازگزار، ترتیب ارکان نماز را به هم زند یعنی رکنی را بر رکن دیگر خارج از ترتیب مقرر، مقدم بدارد، ‌مانند آن که دو سجده را فراموش کند و پس از آن که به رکوع رکعت بعد رفت یادش بیاید و انجام دهد، در این صورت نمازش باطل خواهد شد.
  • اگر نمازگزار، غیر رکنی را بر رکن نماز مقدم بدارد، مانند آن که سجدتین را فراموش کرده و ابتدا تشهد را بخواند و سپس یادش بیاید که رکن سجود را به جا نیاورده است. در این حالت، ابتدا باید رکن فراموش شده را به جا آورد، و آنچه را که سهواً پیش از آن انجام داده بود، دوباره بخواند.
  • چنانچه نمازگزار رکنی را پیش از غیر رکن انجام داده باشد، مانند آنکه که قرائت سوره حمد را فراموش کند و پس از آن که وارد رکوع شد، ملتفت شود که سوره حمد را نخوانده است. در این صورت نماز وی صحیح خواهد بود.
  • چنانچه شخص، ترتیب غیر ارکان نماز را به هم زند یعنی غیر رکنی را بر غیر رکن مقدم بدارد، ‌مانند آن که قرائت سوره حمد را فراموش کند و به خواندن سوره مشغول شود، ولی قبل از آن که به رکوع برود ملتفت شود که سوره حمد را نخوانده است. در این صورت، باید آنچه را فراموش کرده (در اینجا سوره حمد) بخواند و پس از آن، جزئی را که سهواً مقدم خوانده (در اینجا سوره) دوباره بخواند.

۶-موالات

بر شخص نمازگزار فرض است که اجزای نماز، از قبیل رکوع و سجود و تشهد و غیره را با رعایت «موالات» یعنی پیوسته و پی در پی به جا آورد و میان ادای آنها وقفه و فاصله ی بیش از اندازه و غیر متعارف، نیندازد. بنابراین، چنانچه نمازگزار، میان اجزای نماز به اندازه ای فاصله بیندازد که در نظر بیننده از هیئت نماز خواندن خارج شود، نماز او باطل خواهد بود.

در صورتی که شخص، میان کلمه‌های یک ذکر یا آیه و یا حروف یک کلمه، به طور غیر عمدی، فاصله‌ی بیش از اندازه و نامتعارف بیندازد، ‌ولی به حدی نباشد که هیئت نماز به هم بریزد، چنانچه وقتی متوجه اشتباه خود شود که وارد رکن بعدی شده است، نمازش صحیح است و تکرار آن اذکار و کلمات و جملات لازم نیست، ولی چنانچه پیش از وارد شدن در رکن بعدی نماز، متوجه اشتباه خود شود، لازم است که برگردد و آن‌ها را دوباره بخواند.

ترک غیررکن نماز

واجباتی که در نماز، غیر رکن هستند، فقط در صورتی که عمداً ترک شوند، باعث باطل شدن نماز می شوند، ولی چنانچه ترک غیر ارکان نماز، از روی عمد نباشد، نماز را باطل نخواهد کرد. بنابراین، درصورتی که کسی مطلع نبوده که باید اذکار نماز را در حالت آرامش و استقرار، بخواند و یا نمی‌دانسته که بعد از سر برداشتن از رکوع باید به طور کامل بایستد و از آن پس، به سجده برود، و به همین علت، این موارد را رعایت نکرده است، نماز او صحیح است. البته بعد از این که آگاهی حاصل کرد، حتماً باید این موارد را رعایت کند.[۲]

کم و زیاد کردن غیر رکن نماز

اگر نمازگزار، چیزى از واجبات غیر رکنی نماز را به دلیل ندانستن و جهل بر موضوع، کم و زیاد کند، نمازش صحیح است به این شرط که جاهل قاصر باشد، یعنى دسترسى و امکان براى فراگرفتن مسأله نداشته باشد.[۳]

کلام آخر

نماز هم مانند سایر فرایض و عبادات و البته در صدر آنها، به منظور رسیدن به مقام قرب الهی و کسب رضایت پروردگار است. از آنجایی که رسیدن به این مقصود، مراقبت و مداومت بر نمازهای واجب یومیه را می طلبد، بر هر مسلمان خداجویی واجب است که از احکامِ واجبات و ارکان و مستحبات و مکروهات و … آن آگاه شود تا پیشکشی بی عیب و نقص و آراسته به صفت کمال را به پیشگاه معبود، عرضه نماید. باشد که مورد رضایت پروردگار و مطابق سنت و سیره ی پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام واقع شود.

پی نوشت ها

1. دروس سی‌وهشتم، سی‌ونهم، چهل‌ام و چهل‌ویک‌ام از جلد اول «رساله‌ی آموزشی» احکام و مسائل شرعی مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای.
2. ر.ک: طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، العروه الوثقی (المحشّٰی)، گردآورنده: محسنی سبزواری‌، احمد، ج ۲، ص ۴۳۳، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
3. دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی