مکروهات نماز
نماز، فریضه ای شیرین که پنج نوبت در شبانه روز، بنده را در پیشگاه خداوند حاضر می کند تا سر بر آستان بندگیش بساید و توان و آرامش مورد نیازش را فراهم نماید چرا که نماز بهترین وسیله برای ذکر پروردگار است. نـمـاز، رابـطه ای عاشقانه و ضیافتی معنوى بین مخلوق و خالق است. وقتی که به نماز می ایستی، از مظاهر دنیا و مادیاتش دل می کنی و روح را تا ملکوت آسمان ها پـرواز می دهی و پرواز دادن روح، پا را فراتر از دیدنى ها و شنیدنى ها نهادن است. اما، این صحیفه ی کامل بندگی، برای خود، آداب و شـرایـطی دارد که رعایت آنها، تمام نظام های تربیتی و روابط انـسـانـى را تنظیم و اصلاح مى کند. واجبات و ارکان و مستحبات و مکروهات نماز، مجموعه ی این آداب و شرایط را تشکیل می دهند. از جمله ی این آداب و شرایط، انجام ندادن کارهایی است که در نماز مکروه هستند. ما در این مجال، قصد داریم به مکروهات نماز بپردازیم. با ما همراه باشید.
فلسفه وجود کراهت در اسلام
خداوند متعال، دانای کل است و حکمت و فلسفه ی وجود هر چیزی را می داند. مبرهن است که انجام هر کدام از اموری که در دین اسلام مکروه اعلام شده است، تأثیر منفی بر روی زندگی انسان و همچنین بر رابطه ی او با پروردگار دارد؛ اما این تأثیرات منفی، به اندازه ای نیست که موجب بطلان عمل و یا سقوط معنوی شدید وی شود، لیکن در هر صورت، آثار مخرب و منفی خود را دارد.
در همین رابطه و به جهت تنویر موضوع باید گفت که؛ گناهان و معاصی برای انسان همچون غذای مسموم هستند که با خوردن هر قاشق از آن، انسان دچار مسمومیت بیشتری می شود و دستگاه گوارشِ را دچار ناراحتی و مشکل می کند. اموری که در اسلام از آنها به عنوان مکروهات یاد شده، نیز همانندغذای آلوده و تاریخ گذشته ای هستند که با وجود مسموم نکردن انسان، اندک تأثیر منفی و مخرب را بر روی دستگاه گوارش می گذارند و چه بسا انسان را به دل درد مبتلا نمایند..
شخصی که مرتکب گناهان بسیاری شده، دیگر لوح وجودش تیره گشته و ارتکاب گناه برای او امری عادی تلقی می شود و روح و وجدان او از ارتکاب گناه مکدر نمی شود؛ اما کسی که ضمیر وجودش پاک و روشن است، نه تنها به انجام گناهان و معاصی کبیره فکر هم نمی کند، بلکه چنانچه مرتکب امر مکروهی نیز شود، در ضمیر خود احساس تیرگی و سنگینی می‌کند؛ مثل آیینه ی شفاف و تمیزی که با نشستن کوچک ترین لکه و یا گرد و غباری بر روی آن، افراد متوجه شده و سریعاً آن را پاک می کنند.
مکروهات نماز
یقیناً، خداوند طالب سختی بندگانش نیست از این رو، اسلام نیز دینِ ایجاد عسر و حرج نیست. افزایش بیش از حد تعداد بایدها و نبایدها و محرمات و واجبات، زندگی عادی اشخاص را دچار مشقت و عسر و حرج می کند؛ بر این اساس، انجام کارهایی مستحب و انجام اعمالی مکروه اعلام شده است که چنانچه کسی طالب فیض بیشتری بود و می خواست که راه رسیدن به سعادت و کمال را با توشه ی بیشتری بپیماید، آنها (یا برخی از آنها) را رعایت کند، پس مقصود این نیست که چنانچه آنها را رعایت نکرد، از جرگه ی بندگان باایمان و صالح خداوند خارج شود.
آیه الله سیستانی، مرجع عالیقدر شیعه تعدادی از مکروهات نماز را به این شرح ذکر کرده اند؛
موارد مطروحه ذیل در نماز، مکروه شمرده شده است:
- نمازگزار در هنگام خواندن نماز، صورت خود را اندکی به طرف راست یا چپ برگرداند، به طوری که نگویند روی خود را از قبله برگردانده است.[۱]
- نمازگزار در یک رکعت از نماز واجب بعد از خواندن سوره ی حمد، دو سوره بخواند، مگر موارد استثنایی که در مسأله ی ۱۲۶۹ گذشت.[۲]
- در هنگام خواندن نماز چشم‌‌ها را بر هم بگذارد و یا به طرف راست و چپ بگرداند.
- با ریش و دست خود بازی کند.
- ناخن خویش را بجود.
- در هنگام نماز موی مَحاسن خویش را به دندان گرفته و بجود.
- انگشت ها را داخل هم نماید و یا انگشت ها را بشکند.
- آب دهان را بیرون بیندازد.
- آب بینی را بگیرد.
- در حال نماز تعمداً خمیازه بکشد؛ البتّه در صورتی که موجب تولید حرف نگردد، زیرا در این صورت نماز باطل خواهد شد.
- مردان دو قدم پا را در حال قیام، متّصل و چسبیده به یکدیگر قرار دهند.
- به نقش انگشتر یا سایر زیور آلات و یا به قرآن یا کتابی که در مقابل اوست یا هر شیء دیگری که او را به خود مشغول نماید نگاه نماید.
- هنگام خواندن حمد و سوره و گفتن ذکر، برای شنیدن حرف کسی سکوت نماید.
- حدیث نَفْس نماید و در ذهن خویش مشغول امور شود.
- انجام هر کاری که خضوع و خشوع در حال نماز را از بین ببرد.
- مکروه است انسان در حال خواب آلودگی و نیز زمانی که نیاز به دفع ادرار و مدفوع دارد، نماز بخواند.
نکته؛ امام خمینی رحمه الله علیه، علاوه بر اینها، پوشیدن جوراب تنگ که پا را فشار دهد جزو مکروهات نماز برشمرده اند.
مکروهات دیگر نماز بر اساس روایات
برخی از روایات نیز، مکروهات دیگری را برای فریضه ی نماز عنوان کرده اند؛
- بیهوده با لباس یا بدن بازی کردن
از معیقب [۳] چنین روایت شده است که: (أن النبی صلى الله علیه و سلم؛ قال فی الرجل یسوی التراب حیث یسجد قال: إن کنت فاعلا فواحده)؛ «پیامبر اکرم صلى الله علیه و سلم درباره مردی که هنگام سجده، خاک محل سجده را صاف می کرد فرمود: اگر خواستی این کار را بکنی فقط یکبار انجام بده».[۴]
- اختصار [۵]
از ابوهریره [۶] روایت شده است که: «نهی أن یصلی الرجل مختصرا»؛ نهی شده است که شخص به حالت اختصار نماز بخواند. [۷]
- نگاه کردن به آسمان
و باز از ابوهریره روایت شده است که: رسول الله فرمود: «لینتهین أقوام عن رفعهم أبصارهم عند الدُّعاء فی الصلاه إلی السماء أو لتخطفن أبصارهم»؛ آنانی که در هنگام دعا در نماز چشمانشان را به آسمان بلند می کنند، باید از این عملشان دست بکشند، و گرنه از شدت بینایی شان کاسته می شود.[۸]
- نگاه کردن به اطراف بدون ضرورت
از عایشه همسر رسول خدا چنین روایت شده است: از پیامبر اکرم صلى الله علیه و سلم، درباره ی نگاه کردن به اطراف در هنگام نماز سؤال کردم، آن حضرت فرمودند: «هو اختلاس یختلسه الشیطان من صلاه العبد»؛ یک دزدی پنهانی است که شیطان از نماز بنده می‌رباید.[۹]
- نگاه کردن به چیزی که انسان را به خود مشغول نماید
باز از عایشه همسر رسول خدا چنین روایت شده است که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در لباسی نقش و نگار دار نماز خواند و سپس فرمود: «شغلتنی أعلام هذه، إذهبوا بها إلی أبی جهم، و أتونی بأنبجانیته»؛ نقش و نگارهای این (لباس) مرا به خود مشغول کرد، آن را برای ابوجهم [۱۰] ببرید و أنبجانیه (لباس ساده و بدون نقش و نگار) او را برای من بیاورید.[۱۱]
- سدل الثوب به معنی فروهشتن لباس و پوشاندن دهان
باز از ابوهریره روایت شده است که: «أن رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم نهی عن السدل فی الصلاه و أن یغطی الرجل فاه»؛ پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم، از فروهشتن لباس و پوشاندن دهان در نماز نهی می فرمودند.[۱۲]
شمس الحق در عون المعبود (۳۴۷/۲) به نقل از خطابی چنین می گوید: «سَدل» یعنی فروهشتن لباس بر تن به طوری که به زمین برسد و شوکانی در «نیل» به نقل از أبوعبیده در (غریب الحدیث) می‌گوید: سدل این است که مرد بدون آنکه دو طرف لباسش را از جلو به خود بپیچد آن را رها کند، اگر آن را به خود بپیچد سدل محسوب نمی شود.
صاحب «نهایه» نیز درباره سدل، می گوید: سدل، یعنی اینکه کسی با لباسش خود را بپیچاند و دستهایش را داخل آن قرار دهد و به همین حالت به رکوع و سجده برود و در ادامه می گوید: و این شامل پیراهن و سایر لباسها نیز می شود. وی در ادامه اضافه کرده که: گفته شده که «سدل» حالتی است که شخص وسط اِزارش (لباسش) را روی سرش قرار دهد و بدون آنکه دو طرف آن را روی شانه هایش قرار دهد، آن را رها کند.
جوهری نیز می گوید: (سدل ثوبه، یسدله، سدلا) یعنی اینکه لباسش را فروهشته کرد. می‌توان این حدیث را بر تمامی این معانی مطابقت داد، زیرا سدل در بین همه ی این حالات مشترک است و حمل (کلمه ای) مشترک بر تمامی معانی آن مذهبی قوی است.
- خمیازه کشیدن
باز از ابو هریره روایت شده است که رسول خدا صلوات الله علیه فرمودند: «التثاؤب فی الصلاه من الشیطان، فإذا تثائب أحدکم فلیکظم ما استطاع»؛ خمیازه کشیدن در نماز از جانب شیطان است، پس هر وقت کسی از شما خواست در نماز خمیازه بکشد تا جایی که می‌تواند آن را فرو برد.[۱۳]
- انداختن آب دهان به سمت قبله یا به جانب راست خود
چنین روایت شده است که پیامبر گرامی اسلام فرموده اند: «هنگامی که یکی از شما برای ادای فریضه ی نماز می ایستد، خدای تعالی روبه روی او است، پس هرگز نباید آب دهانش را به مقابل یا طرف راست خود بیاندازد، بلکه باید آن را به سمت چپ و یا زیر پای چپ خود بیاندازد و اگر به طور ناگهانی خارج شد، فوراً با لباسش آن را جمع کند، سپس پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم، (به منظور یاد دادن) طرفی از لباس خود را به طرف دیگر مالیدند».]۱۴]
- داخل کردن انگشتان دست در همدیگر
از ابوهریره روایت شده است که رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود:«هر وقت که یکی از شما در خانه اش وضو بگیرد سپس به مسجد بیاید تا هنگامی که از مسجد باز می گردد، در نماز است پس در این حین، این کار را انجام ندهد و (برای نشان دادن) انگشتان خود را درهم داخل نمودند».[۱۵]
- جمع کردن مو و لباس در حال نماز
از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که رسول الله فرمود: «همانا به من امر شده تا بر هفت عضو سجده برم و در حال سجده موی سر و لباسم را جمع نکنم».[۱۶]
- پیشی گرفتن بر امام جماعت در حال نماز
از ابوهریره چنین روایت شده است که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم فرمودند: «آیا وقتی یکی از شما سرش را قبل از امام بلند می‌کند (از او پیشی می‌گیرد) نمی‌ترسد از اینکه خداوند سر و صورتش را برگرداند».[۱۷]
- پهن کردن ساعد دست بر روی زمین در هنگام سجده
از قول جناب انس روایت شده است که پیامبر اکرم صلوات الله علیه فرمودند: «إعتدلوا فی السجود، ولایبسط أحدکم ذراعیه، انبساط الکلب»؛ در سجده اعتدال را رعایت کنید و هیچ یک از شما مانند کلب، ساعدهایش را روی زمین پهن نکند.[۱۸]
جاهایی که نماز خواندن در آنها کراهت دارد
بر طبق فتوای مراجع عظام تقلید، نماز خواندن در چند جا کراهت دارد، از آن جمله:
نماز خواندن در حمام، زمین نمکزار، مقابل انسان، مقابل دری که باز است، در جاده و خیابان و کوچه، البته در صورتی که برای عابران زحمت و دردسر نباشد و چنانچه زحمت باشد، حرام است، ولی نماز را باطل نمی کند، مقابل شعله ی آتش و چراغ، در آشپزخانه و هر جایی که در آن کوره ی آتش باشد، مقابل چاه و یا چاله‌ای که محل بول کردن باشد، روبه‌روی تصویر و یا مجسمه ی چیزی که روح دارد، مگر در صورتی که روی آن پرده کشیده شود، در اطاقی که جنب در آن حاضر باشد، در جایی که عکس وجود داشته باشد؛ هر چند که روبه‌روی فردِ نمازگزار نباشد، مقابل و روی قبر، ما بین دو قبر و کلاً نماز خواندن در قبرستان مکروه است. (نظر علما و مراجع، در مورد این مسئله یکسان است).[۱۹]
پاسخ به چند سؤال فقهی درباره ی مکروهات نماز [۲۰]
سؤال ۱- حکم بستن چشم ها در هنگام خواندن نماز چیست؟
پاسخ: بستن چشم ها در حال نماز مکروه است، لیکن، چنانچه راه حضور قلب منحصر به آن باشد، مستحب بودن آن بعید نیست.
سؤال ۲- آیا نمازخواندن با شکم پر، کراهت دارد؟
پاسخ: آری، نماز خواندن با شکم پر، مکروه است
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- مسأله ۱۴۹۷ رساله ی توضیح المسائل آیه الله سید علی حسینی سیستانی؛ اگر نمازگزار فقط صورت خود را از قبله برگرداند، ولی بدنش به طرف قبله باشد، چنانچه به حدّی گردن را به سمت چپ یا راست کج کند که بتواند مقداری از پشت سرش را ببیند، حکم او همان حکم برگشتن بدن از قبله است که قبلاً ذکر شد؛ امّا چنانچه انحراف او به این حدّ نباشد، ولی عرفاً زیاد باشد، بنابر احتیاط واجب، باید نمازش را دوباره بخواند؛ البتّه اگر مقدار کمی گردنش را کج کند، نمازش باطل نمی شود، هرچند که انجام این کار کراهت دارد.
- مسأله ۱۲۶۹؛ در رکعات اوّل و دوّم نمازهای واجب یومیّه، واجب است که انسان اوّل، سوره ی حمد و بعد از آن، بنابر احتیاط واجب سوره ی دیگری غیر از سوره ی حمد بخواند و بنابر احتیاط لازم، سوره ای که می خواند سوره ی کامل باشد و سوره ی «الضُّحیٰ» و «اَلَمْ نَشْرَحْ» و همچنین سوره ی «فیٖل» و «قُرَیْش» در نماز، بنابر احتیاط واجب، یک سوره حساب می شود و با هم خوانده می شوند و حکم خواندن سوره‌های سجده دار در مبحث «سجده‌های واجب قرآن» خواهد آمد.
- معیقب بن ابی فاطمه (م ۴۰ق) از کاتبان وحی در شهر مکه بوده است.
- متفق علیه : خ (۱۲۰۷/۷۹/۳)، م (۵۴۶- ۴۹ – ۳۸۸/۱)، د (۹۳۴/۳۲۲/۳)، ت (۳۷۷/۲۳۵/۱)، جه (۱۰۲۶/۳۲۷/۱)، نس (۷/۳).
- اختصار، حالتی است که نمازگزار دستش را روی خاصره اش (خالی‌گاه کمرش) قرار دهد.
- ابوهریره یمنی، از اصحاب حضرت محمد بن عبدالله پیامبر گرامی اسلام بود. نام کامل وی عبدالرحمن بن صخر الدوسی بن ثعلبه بن سلیم بن فهم بوده و نسب او به قبیله ی ازد یکی از قبائل دورافتاده در یمن می رسد.
- متفق علیه : خ (۱۲۲۰/۸۸/۳)، م (۵۴۵/۳۸۷/۱)، د (۹۴/۲۲۳/۳)، ت (۳۸۱/۲۳۷/۱)، نس (۱۲۷/۲).
- صحیح : [مختصر ۳۴۳]، م (۴۲۹/۳۲۱/۱)، نس (۳۹/۳).
- صحیح : [ص. ج ۷۰۴۷]، خ (۷۵۱/۲۳۴/۲)، د (۸۹۷/۱۷۸/۳)، نس (۸/۳).
- ابوجَهم بن حذیفه، قریشی صحابی، تعمیر کننده کعبه در عهد جاهلی بوده است.
- صحیح : [ص. جه ۲۰۶۶]، خ (۷۵۲/۲۳۴/۲)، (۵۵۶/۳۹۱/۱)، د (۹۰۱/۱۸۲/۳)، نس (۷۲/۲)، جه (۳۵۵۰/۱۱۷۶/۲). واژه (أنبجانیه) با همزه ی مفتوحه و نون ساکنه و باء مکسوره و تخفیف جیم و وجود یاء نسبت بعد از نون، عبارت است از لباس ضخیم و بدون نقش و نگار، گفته می‌شود «کبش أنبجانی» یعنی گوسفندی که پشم زیاد دارد و «کساء أنبجانی» هم یعنی لباس دارای پشم زیاد. (الفتح ۴۸۳/۱).
- حسن : [ص. ج ۹۶۶]، د (۶۲۹/۳۴۷/۲)، ت (۳۷۶/۲۳۴/۱)، ترمذی تنها جمله أول را روایت کرده است. جه (۹۶۶/۳۱۰/۱)، ابن ماجه تنها جمله ی دوم را روایت کرده است.
- صحیح : [ص ج ۳۰۱۳]، ت (۳۶۸/۲۳۰/۱)، خز (۹۲۰/۶۱/۲).
- م (۳۰۰۸/۲۳۰۳/۴)، د (۴۷۷/۱۴۴/۲).
- صحیح [ص. ج ۴۴۵]، کم (۲۰۶/۱).
- تخریج در ص (۱۰۵).
- متفق علیه : خ (۶۹۱/۱۸۲/۲)، و این لفظ بخاری است، م (۴۲۷/۳۲۰/۱)، د (۶۰۹/۳۳۰/۲)، نس (۶۹/۲)، جه (۹۶۱/۳۰۸/۱).
- متفق علیه : خ (۸۲۲/۳۰۱/۲)، م (۴۹۳/۳۵۵/۱)، ت (۲۷۵/۱۷۲/۱)، د (۸۸۳/۱۶۶/۳)، جه (۸۹۲/۲۸۸/۱)، نس (۲۱۲/۲) مانند آن.
- امام خمینی، روح‌الله، توضیح المسائل (محشی)، ج۱، ص۵۰۱.
- جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی، دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی
