نحوه تیمم کردن و احکام مربوط به آن

تیمم، یکی از اعمال عبادی است که گاهی اوقات، به دلیل قرار گرفتن در شرایطی، به جای وضو یا غسل بر فرد مکلف واجب می‌شود. تیمم، حجت دیگری دال بر اهمیت بالای فریضه ی نماز در دین اسلام است، به این معنی که جایز دانستن آن، از سوی شارع، نشان می دهد که، نماز، به قدری از اهمیت و فضیلت برخوردار است، که حتی در صورت وجود مانعی برای وضو یا غسل، که از مقدمات لازم برای انجام صحیح آن، می باشند، مکلف، تیمم کرده و از فضیلت نماز، بی بهره نماند. طهارت حاصل از انجام تیمم، به مانند وضو و غسل است و تا زمانی که عذر تیمم، بر جسم مکلف باقی است، تفاوتی با طهارت ناشی از آنها (غسل و وضو) ندارد. به عمل تیمم، طهارت «تُرابیّه» یا «اضطراری» نیز گفته می‌شود. در این مقاله، با نحوه تیمم کردن و احکام مربوط به آن، بیشتر آشنا خواهیم شد. همراه ما باشید.

نحوه صحیح تیمم کردن

تیمم، به مانند غسل و وضو، مراحلی دارد که عبارتند از:

1. ابتدا به نیت انجام فرمان خداوند، کف هر دو دست را بر چیزی که تیمم بر آن صحیح است، می‌زنیم. (به فتوای برخی از مراجع تقلید، اندکی ضربه داشتن دستها در این مرحله، لازم است، به این معنی که نباید دست ها را به آرامی بر خاک یا سایر چیزهای مجاز تیمم قرار داد).[۱]
2. کف هردو دست را بر روی پیشانی، از ابتدای محل رویش موها تا ابروها (و نیز روی خودِ ابروها، البته طبق فتوای برخی از مراجع) می‌کشیم (موهای سر نباید مانع کشیدن دست بر پیشانی شوند).
3. تمام کف دست چپ را بر تمام پشت دست راست از قسمت مُچ تا نوک انگشتان می‌کشیم.
4. مانند مرحله ی قبل؛ تمام کف دست راست را بر تمام پشت دست چپ از مچ تا نوک انگشتان می کشیم.

نکته: برخی از مراجع تقلید، بر این اعتقادند که قبل از مسح دستها در مرحله ۳ و ۴، لازم است که کف دستها را دوباره بر زمین بزنیم. [۲] و برخی دیگر از مراجع، علاوه بر چهار مرحله بالا، مرحله ی دیگری نیز قائلند؛ به این شرح که: کف دستها را یکبار دیگر بر زمین زده و بر پشت دو دست بکشید، یعنی مرحله های ۱، ۳ و ۴ دوباره تکرار شوند.[۳]

موارد تیمم

مواردی که بایـد بـه جای غسل و وضو، تیمم کرد:

• پیدا نکردن آب: یعنی هنگامی که تهیه‌ ی آب، برای مکلف ممکن نباشد و یا اینکه اصلاً آبی وجود ندارد و یا این که آب هست، ولی شخص به آن دسترسی ندارد، ‌مثل این که درجایی دور از دسترس، مثل چاه است و شخص، وسیله‌ ای برای کشیدن آب از چاه ندارد.توجه؛ اگر شخص مکلّف بدون جست ‌وجوی آب، اقدام به تیمّم کند و نماز بخواند، نمازش باطل است، مگر در صورتی که کوتاهی نماید تا اینکه وقت نماز، تنگ شود و فرصتی برای جستجو باقی نماند. در این صورت، تیمّم و نماز، هر دو صحیح است؛[۴][۵][۶] لیکن برخی از مراجع، قضای نماز را به شرط پیدا کردن آب در آن محدوده‌ ای که شخص، باید آن‌جا را در پی آب، جست ‌و جو می‌کرد، واجب دانسته‌ اند؛ بلکه وجوب خواندن قضای آن نماز، به نظر اکثر فقها، بلکه مشهورِ آنان نسبت داده شده است. [۷][۸][۹]
• ترس از ضرر: یعنی هنگامی که اطمینان داشته باشد که آب برای سلامتی او مضر باشد.
• نیاز به آب برای حفظ جان: هنگامی که مکلف بیم دارد که اگر آب را برای غسل یا وضو مصرف کند، خود یا خانواده و کسانش و یا کسی که حفظ جانش بر ذمه ی وی است، در تشنگی بمانند.
• نیاز به آب برای تطهیر: هنگامی که شخص بخواهد با مقدار آبی که در اختیار دارد، بدن یا لباس خود را برای نماز تطهیر کند.(رفع نجاست نماید)
• نداشتن آب مباح: یعنی هنگامی که استعمالِ آن آب یا ظرف آن بر شخص حرام باشد، مثلاً غصبی باشد.
• نداشتن وقت کافی برای وضو یا غسل: هنگامی که وقت نماز تنگ باشد و غسل یا وضو، موجب شود که همه‌ ی نماز یا قسمتی از آن در خارج وقت واقع شود (قضا شود).
• مشقت بیش از حد: در صوتی که وضو یا غسل برای شخص ضرر داشته باشد و یا اینکه تکلیف خیلی دشواری برای او باشد، باید به جای غسل و وضو، تیمم کند و اگر وضو بگیرد یا غسل نماید، محل اشکال است.

نکته: ترتیبی که در بالا ذکر شد، در تیمم بدل از غسل و تیمم بدل از وضو یکسان است.

در صورتی که قسمتی از پیشانی یا بخشی از پشت دست ها را حتی به اندازه ی اندکی از آن، مسح نکند تیمم صحیح نیست، چه اینکه از روی عمد باشد و چه از روی جهل به مسئه و یا فراموشی باشد، البته دقت و وسواس زیاد هم لازم نیست و در حدی که بگویند همه‌ ی پیشانی و پشت هر دو دست‌، مسح شده کفایت می کند.

برای این که اطمینان حاصل کند که تمام پشت دست ها را مسح کرده است، بهتر است کمی بالاتر از مچ ها را هم مسح کند، ولی مسح مابین انگشتان لازم نیست.

تیمم بر چه چیزهایی صحیح است؟

تیمم بر هر آنچه که زمین، محسوب شود، مانند خاک، کلوخ (خاکهای به هم چسبیده)، شن، ریگ، سنگ از قبیل؛ سنگ گچ، سنگ آهک، سنگ سیاه و مانند آن، اگر پاک باشند[۱۰][۱۱]، صحیح است و نیز، تیمم بر گچ و آهک و آجر و کوزه و سنگ گچ و سنگ آهک پاک قبل از پخته شدن صحیح است.

توجه: تیمم بر اشیای معدنی که جزو زمین محسوب نمی‌شوند، مانند طلا و نقره و عقیق و فیروزه و امثال اینها، صحیح نیست بلکه باطل می باشد [۱۲] اما تیمم بر سنگهای نیمه قیمتی و مرغوبی که در عرف به آنها سنگ معدنی گفته می‌شود، مانند سنگ مرمر و غیره صحیح است.

تیمم بر چیزهایی مثل سیمان و موزاییک اشکال ندارد، اگر چه احتیاط مستحب، ترک تیمم بر سیمان و موزاییک است.

احکام مربوط به تیمم

۱-اگر، شخصی بر حسب این اعتقاد که؛ وضو یا غسل برایش ضرر دارد (مثلاً اینکه فکر کند، اگر آب به پوستش برسد، مریض می‌شود) تیمم نماید، اشکالی ندارد و نماز خواندن با آن صحیح است، ولی چنانچه، قبل از آن که با این تیمم نماز بخواند، متوجه شود که ضرر نداشته، تیممش باطل است و در صورتی که بعد از نماز خواندن با آن تیمم، متوجه شد که آب برایش ضرر نداشته است، بنابر احتیاط واجب باید غسل کند یا وضو بگیرد و دوباره نماز را به جا آورد.

۲-صرف سختی و مشقت یا عیب شمرده شدنِ غسل در نیمه شب، عذر شرعی موجهی به حساب نمی آید، بلکه تا زمانی که غسل کردن، حرجی نداشته و موجب آسیب جدی برای مکلف نشود، غسل کردن در هر شرایطی که برای فرد امکان دارد، واجب است و در صورت حرج (داشتن مشقت شدید و فوق العاده) یا ضرر رسانی باید تیمم کند.

۳-هرگاه مکلف، جنب شود و وقت، به اندازه ای که بتواند هم بدن و هم لباسش را تطهیر کند، و یا اینکه لباس خود را تعویض نماید، نداشته باشد و بنا به عللی از جمله سردی هوا و … نتواند نمازش را برهنه هم بخواند، لازم است که نماز را با تیممِ بدل از غسل جنابت و با همان لباس نجس ادا کند. این نماز مجزی (کافی) است و خواندن قضای آن بر شخص واجب نیست.

۴-هرگاه از شخص در حال خواب، رطوبتی خارج شود و بعد از اینکه بیدار شد، چیزی به یاد نیاورد، ولی لباس خود را مرطوب ببیند، چنانچه یقین بداند که محتلم شده، در حکم جنب است و باید غسل کند ولی در صورت ذیق وقتِ نماز، باید بعد از تطهیر بدنش تیمم کرده و نمازش را بخواند و بعداً در فرصت مناسب، غسل کند، اما در صورتی که نداند (یعنی شک در احتلام و جنابت داشته باشد)، در این حالت، حکم جنابت بر وی جاری نمی‌ شود.

۵-صحت تیمم بدل از غسل، برای اعمال و عباداتی که مشروط به طهارت نیست، مثل زیارت، محل اشکال است، لیکن انجام آن در صورت عدم امکان غسل به قصد رجاء و مطلوبیت اشکالی ندارد.

۶-در صورتی که شخص، چیزهایی که تیمم بر آنها صحیح است، را پیدا نکند، می تواند با گرد و غباری که بر روی فرش، میز، کمد، لباس و … نشسته است تیمم کند، و چنانچه گرد و خاک را نیز پیدا نکند ولی گِل تر در دسترسش باشد، می تواند با آن تیمم کند، اما اگر به هیچ یک از اینها دسترسی پیدا نکند، مثل کسی که در هواپیما و امثال آن است، بنابر احتیاط (واجب) باید نمازش را در وقت مقتضیِ آن، بدون وضو و تیمم ادا کند و بعداً با وضو یا تیمم قضای آن را بخواند.

۷-شخصی که به دلیل حصول شرایط، وظیفه‌اش تیمم است، بنا بر احتیاط واجب نمی‌تواند و نباید پیش از وقت نماز، به نیتِ نماز تیمم کند، ولی چنانچه برای کارهای واجبِ دیگر یا اعمال مستحبی، قبل از داخل شدن وقت نماز، تیمم کرده باشد و عذرِ او، تا وقت نماز باقی بماند، جایز است که با همان تیمم نمازش را بخواند.

۸-شخصی که علم دارد عذر او تا پایان وقت نماز بر طرف می‌شود، نمی‌تواند در اول وقت با تیمم کردن، نمازش را بخواند، بلکه لازم است که صبر کند و پس از تمکن و رفع عذر، با غسل یا وضو، نمازش را به جا آورد.

۹-شخص مکلفی که تیمم بدل از غسل کرده است، در صورتی که حدث اصغر از وی سر بزند، برای مثال بول کند، تا زمانی که عذر شرعیِ مجوّز انجام تیمم، مرتفع نشده است، بنا بر احتیاط واجب، لازم است که برای اعمال و عبادات مشروط به طهارت، بار دیگر تیمم بدل از غسل نماید و وضو هم بگیرد و چنانچه برای گرفتن وضو هم، عذر داشته باشد، باید تیمم دیگری بدل از وضو نماید.

۱۰-چنانچه شخص، به دلیل نداشتن آب یا معذوریت دیگری تیمم نماید، پس از مرتفع شدن آن عذر، تیممش باطل می ‌شود.

۱۱-کارهایی که مبطل وضو هستند، مبطل تیمم بدل از وضو نیز به حساب می آیند و کارها یا چیزهایی که غسل را باطل می‌کنند، باطل کننده ی تیمم بدل از غسل نیز هستند.

۱۲-همه‌ی آثار شرعی مترتب بر غسل، درباره ی تیمم بدل از غسل نیز، ساری و جاری است، مگر در صورتی که تیمم بدل از غسل به علت تنگی و ذیق وقت باشد، بنابراین، با انجام تیمم بدل از غسل جنابت، اعمالی مانند داخل شدن در مسجد و اقامه ی نماز و مسِ آیات قرآن کریم و نیز بقیه‌ی اعمالی که انجام دادن آنها مشروط به طهارت از جنابت است، اشکالی ندارد.

شرایط تیمم

شرایط تیمم، بر سه قسم است:

• شرایط چیزی که شخص بر آن تیمم می ‌کند
• شرایط اعضای تیمم
• شرایط‌ مراحل و کیفیت تیمم

اول؛ شرایط چیزی که شخص بر آن تیمم می ‌کند:

• چیزی که مکلف بر آن تیمم می‌کند، باید پاک باشد.
• چیزی که شخص بر آن تیمم می‌کند، باید مباح (غیر غصبی) باشد، اما در صورتی که نداند یا فراموش کرده باشد که غصبی است تیمم او صحیح خواهد بود.

دوم؛ شرایط اعضای تیمم:

• نباید هیچ گونه مانعی در اعضای تیمم باشد، بنابراین برای انجام صحیح تیمم ، لازم است که انگشتر و ناخن مصنوعی و مانند آن را از دست خارج کرد، و نیز، در صورتی که به پیشانی یا سایر اعضای تیمم، چیزی چسبیده یا مانعی آن را پوشانیده است، قبل از انجام تیمم باید آن مانع را بر طرف کند.

نکته: موهایی که بر روی پیشانی و یا دست، روییده است، مانع از صحت تیمم نیست، ولی در صورتی که موی سر، بر روی پیشانی ریخته باشد، لازم است آن را کنار بزند.

چنانچه شخص به دلیل وجود زخم و سوختگی و امثال آن، اعضای تیمم را بسته است  و در صورتی که باز کردن آن، برایش ضرر داشته و یا با دشواری همراه باشد، می تواند با دستِ بسته تیمم کند و یا بر روی عضو بسته، مسح نماید.

سوم؛ شرایط مراحل و کیفیت تیمم:

• لازم است که پیشانی و نیز پشت دستها را از بالا به پایین مسح نماید.
• ترتیب؛ لازم است که شخص، تیمم را به ترتیبی که در بالا ذکر شد، انجام دهد و در صورتی که بر خلاف آن ترتیب، عمل کند، تیمم او باطل خواهد بود.
• موالات؛ به این معنی که لازم است مراحل تیمم را، پشت سر هم انجام دهد و در صورتی که بین انجام مراحل تیمم، به اندازه ای فاصله دهد که نتوان گفت که تیمم می‌کند، باطل است.
• مباشرت؛ یعنی اینکه، مراحل و اعمال تیمم را باید خود شخص، در حال اراده و اختیار انجام دهد و از شخص دیگری کمک نگیرد و چنانچه به خاطر بیماری یا فلج اعضا و مانند اینها، نمی‌تواند خودش تیمم نماید، لازم است که برای انجام آن نایب بگیرد و بر نایب لازم است که او را با دستان خودِ او تیمم دهد، و چنانچه این هم ممکن نباشد، نایب، باید دستان خود را بر زمین بزند و به پیشانی و پشت دست‌های او بکشد و تیمم را برای او انجام دهد.

تیمم جبیره‌

کسی که مکلف به تیمم بدل از غسل یا بدل از وضو شده است، چنانچه محلی که باید بر روی آن مسح تیمم کند، یا دستی که باید با آن تیمم را انجام دهد، به دلیل وجود زخم و سوختگی و امثال آن بسته باشد، به همان صورت می تواند تیمم ‌کند یعنی محل زخم‌ِ باند پیچی شده را به جای پوست بدن قرار داده و تیمم را انجام می دهد.

آیات تیمم

خداوند در دو قسمت از قرآن کریم فرمان وضو و تیمم را برای انسان، توصیف فرموده است: یکی در بخش پایانی آیه ۶ سوره مائده و دیگری در بخش پایانی آیه ۴۳ سوره مبارکه نساء:

«…وَإِنْ کُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ مِنْهُ ۚ مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَٰکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» [۱۳]؛ … و اگر بیمار یا مسافرید یا یکی از شما را قضاء حاجتی دست داده و یا با زنان مباشرت کرده‌اید و آب نیابید در این صورت به خاک پاک و پاکیزه‌ای روی آرید و به آن خاک صورت و دستها را مسح کنید (تیمّم کنید). خدا نمی‌خواهد هیچ گونه سختی برای شما قرار دهد، و لیکن می‌خواهد تا شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند، باشد که شکر او به جای آرید.[۱۴]

«… وَإِنْ کُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَفُوًّا غَفُورًا» [۱۵]؛ و اگر بیمار بودید یا آنکه در سفر باشید یا قضاء حاجتی دست داده باشد یا با زنان مباشرت کرده‌اید و آب برای تطهیر و غسل نیافتید پس به خاک پاک تیمم کنید، آن‌گاه صورت و دستها را (بدان) مسح کنید، که خدا بخشنده و آمرزنده است. [۱۶]

پاسخ به برخی از سؤالات فقهی در رابطه با تیمم و احکام مربوط به آن

پرسش ۱- نیت در انجام تیمم چگونه است؟

پاسخ: لازم نیست که شخص در هنگام نیّت، مشخص کند که تیمّم او بدل از غسل است یا بدل از وضو، همین اندازه که به قصد اطاعت از امر الهى تیمم می کند، کفایت می کند، حتّى اگر سهواً، یکى را به جاى دیگرى نیّت کند، امّا قصد حقیقی او، اطاعت امر واقعى پروردگار باشد، صحیح است.

پرسش ۲- آیا تفاوتی بین کیفیت اجرای تیمم بدل از غسل و تیمم بدل از وضو وجود دارد؟

پاسخ: تیمّم بدل از وضو و بدل از غسل، تفاوتی باهم ندارند، اما، احتیاط مستحب آن است که مکلف، در تیمّمی که در بدل از غسل انجام می دهد، یک بار دیگر هم، دستها را بر زمین زده و دوباره با آن پشت دست راست و سپس پشت دست چپ را مسح نماید.

پرسش ۳- در صورتی که شخصی بر اثر فراموشی، تیمم بدل از غسل را به صورت اشتباه انجام دهد، تکلیف نمازهایی که با آن تیمم اشتباه خوانده است چیست؟

پاسخ: مکلف، باید نمازهایی را که پس از انجام تیمم اشتباه و قبل از انجام غسل واجب یا مستحب، یا تیمم بدل از غسل بعدی خوانده است، قضا نماید.

پرسش ۴- آیا پاک بودن اعضای تیمم لازم است؟

پاسخ: بنابر احتیاط واجب لازم است که اعضاى تیمّم و کف دستها پاک باشند، ولى چنانچه کف دست نجس باشد و مکلف نتواند آن را بشوید و یا آب بکشد، باید با همان حالت تیمّم کند.

پرسش ۵- اگر شخص، در حین انجام تیمم و یا بعد از آن، در صحت انجام تیمم، شک نماید، چه وظیفه ای دارد؟

پاسخ: در صورتی که بعد از فراغت از تیمّم، شک کند که تیمم را درست انجام داده است یا نه، نباید به شک خود اعتنا کند ولی اگر در حین انجام آن، شک نماید، احتیاط واجب بر آن است که برگردد و قسمتی را که در درستی آن شک کرده است، دوباره انجام دهد.[۱۷]

نتیجه گیری

چنانچه، مکلف در شرایط انجام تیمم باشد، ابتدا باید براى تیمّم نیّت کند، سپس هر دو کف دست را به صورت کامل و همزمان باهم، بر روی چیزى که تیمّم بر آن صحیح است بزند، سپس دست ها را، بنابر احتیاط واجب از جای روییدن موها، به تمام پیشانى و دوطرف آن تا ابروها و روی بینى بکشد و احتیاط واجب آن است که روى خود ابروها را نیز مسح کند، سپس کف دست چپ را بر تمام پشت دست راست مى‏کشد و بالعکس، یعنی کف دست راست را بر تمام پشت دست چپ می کشد.

پی نوشت ها

1. توضیح المسائل مراجع، م۷۰۰
2. اجوبه الاستفتائات آیت الله خامنه‌ای، س۲۰۹
3. توضیح المسائل آیت الله سبحانی، م۶۷۴و۶۷۵ و توضیح المسائل مراجع، ذیل مسئله ۷۰۱
4. جواهر الکلام، ج۵، ص۸۵-۸۶
5. العروه الوثقی، ج۱، ص۴۷۰.
6. مسالک الافهام، ج۱، ص۱۱۰
7. جامع المقاصد، ج۱، ص۴۶۶-۴۶۷.
8. مسالک الافهام، ج۱، ص۱۱۰.
9. الحدائق الناضره، ج۴، ص۲۵۶.
10. «تیمم» IR – پایگاه اطلاع‌ رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت ‌الله ‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۲۰۱۴-۰۷-۰۳. دریافت ‌شده در ۲۰۱۷-۱۱-۲۹.
11. «چیزهایی که می‌توان بر آن تیمم کرد». پایگاه اطلاع ‌رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی. ۲۰۱۵-۱۰-۳۰. دریافت ‌شده در ۲۰۱۷-۱۱-۲۹
12. همان
13. سوره مائده، آیه ۶
14. ترجمه مهدی الهی قمشه ای
15. سوره نساء، آیه ۴۳
16. ترجمه مهدی الهی قمشه ای
17. جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی، دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

منبع

• دفتر استفتائات حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای
• دفتر استفتائات آیه الله مکارم شیرازی
• دفتر استفتائات آیه الله جعفر سبحانی