تاثیر نماز در رفع افسردگی و اندوه دنیوی و اخروی
بنده ی مخلص و باایمان به هنگام نماز با همه اعضای بدن و حواس خود، دل به خدا می سپارد و از همه دل مشغولی ها و مشکلات زندگی فارغ می شود و خود را در آغوش عشق خدا رها می کند و همین حالت رهایی کامل از گرفتاری ها و مشکلات زندگی و فراموش کردن دغدغه های روزمره، در هنگام اقامه نماز، موجب آرامش روح و روان و سلامت روانی انسان نمازگزار می شود. این حالت آرامش روانی و احساس سبک بالی، در رسیدن فرد به سلامت روانی تأثیر بسزایی دارد و موجب کاهش عوامل استرس زا و تقلیل شدت فشارهای عصبی و تنش‌هایی که در عصر تکنولوژی، بسیاری از مردم به آن مبتلا شده اند، می شود. دستور العمل و راهکار عبور از این تنش ها و فشارهای عصبی به روشنی در قرآن مجید آمده است: «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاهِ ۚ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ»: در زندگی از صبر و نماز کمک بگیرید و این کار جز خاشعان، سخت و گران است. [۱] مگر نماز چه دارد که از آن کمک بگیریم؟ چه کمکی می تواند در رفع مشکلات و گرفتاری ها به انسان بکند؟ برای یافتن پاسخ این سؤالات و بررسی بر روی «تاثیر نماز در رفع افسردگی و اندوه دنیوی و اخروی» با ما همراه باشید.
تاثیرات نماز بر روح و روان
خداوند بزرگ، بارها در قرآن کریم، راه درمان تمام نگرانی‌ها و تنش ها و اضطراب‌ها را یاد و ذکر خدا معرفی کرده است و تنها وسیله ی آرامش‌دهنده قلب‌ها را «توجه به خدا» و یاد او عنوان کرده است: «اَلاَ بِذکرِ اللّهِ تَطمئِنُّ القُلوبِ»: بدانید و آگاه باشید که یاد خدا و ذکر او باعث آرامش دل‌هاست.[۲] و البته مصداق کامل یاد خدا، فریضه ی گوارای «نماز» است. زیرا خداوند متعال، به صراحت فلسفه وجودی نماز را، برپایی یاد خدا در دل‌ها، عنوان کرده است: «اَقمِ الصَلوهَ لِذکرى»؛ نماز را به خاطر ذکر من و یاد من بپا دار.[۳]
به این ترتیب نقش پیشگیری کننده و حتی طبابت نماز در مورد نگرانی ها و اضطراب قابل بررسی است. پیامبر اکرم صلوات الله علیه و امامان معصوم علیهم السلام و بزرگان دین نیز بارها، به تاثیر نماز در رفع افسردگی و نقش آن در برطرف کردن هموم و ناراحتی ها اشاره کرده و شخص گرفتار و اندوهگین را به خواندن نماز دعوت کرده اند. گویی نماز طبیبی حاذق است که درمان این دردها و ناراحتی ها، به دستان شفا بخش او ممکن خواهد بود! در ذیل به چند مورد از این روایات اشاره می کنیم:
تأثیر نماز بر آرامش روح و روان از منظر روایات
- «کانَ النَبیُّ علیه السلام اِذا حُزنهُ اَمرٌ اِستَعانَ بالصّومِ وَ الصَّلوهِ»: هرگاه واقعه ای رسول اکرم صلی الله علیه و آله را ناراحت و محزون می کرد، آن جضرت به وسیله روزه گرفتن و نماز خواندن از خداوند استعانت می جست.[۴]
- «قال الصادق علیه-السلام : مَا یَمنَعُ اَحَدَکُم اِذا دَخَلَ عَلیهِ غَمٌّ مِن غُمُومِ الدُّنیا ان یتَوَضَّا فَیَدخُلَ المَسجدَ فَیرکَعَ رَکعَتَینِ یَدعُوَ اللهَ فیهِما اَما سَمِعتَ اللهَ یَقول وَ استَعینُوا بالصبرِ وَ الصَلَوهِ»: امام صادق علیه السلام فرمود: چه عاملی مانع می شود یکی از شما را در وقتی که غم و اندوه دنیوی بر او وارد شد، برود وضو بگیرد و داخل مسجد شود و دو رکعت نماز بخواند و خداوند بزرگ را بخواند. مگر نشنیده اند که پروردگار می فرماید به وسیله صبر و نماز از خدا یاری بخواهید.[۵]
- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:«ما مِن عَبدٍ اِهتَمَّ بِمَواقیتِ الصَّلاهِ اِلا ضَمِنتُ لَهُ الرَوّحَ عِندَ المَوتِ وَ اِنقِطاعِ الهُمَومِ و الاَحزانِ وِ النِجّاه مِنَ النّارِ»: هیچ بنده ای به وقت نماز اهمیت نمی دهد مگر آنکه من ضمانت می کنم که به هنگام مرگ، آرامش داشته، غصه ها و ناراحتی ها از او جدا شوندو از آتش دوزخ، خلاص شود.[۶]
- امیر المؤمنین حضرت امام علی علیه السلام می‌فرماید: «پروردگارا! تو از هر مونسى براى دوستانت نزدیک تری و از همه آنها براى کسانى که به تو اعتماد می کنند، براى کارگزارى و کفالت، آمادهترى. پروردگارا! باطن دلهای آنها را مشاهده مىکنى و در اعماق ضمیرشان، بر احوال آنان آگاهى داری و میزان معرفت و بصیرتشان را مىدانى، رازهاى آنان نزد تو آشکار است و دلهاى آنان در فراق تو بىتاب. اگر تنهایى سبب وحشت آنان گردد، یاد تو مونس آنهاست، و اگر سختىها بر آنان فرو ریزد، به تو پناه مىبرند.»[۷]
- امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «هنگامی که مشکل مهمی برای حضرت علی علیه السلام پیش می آمد، به نماز بر می‌خاست سپس آیه «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاهِ …» را تلاوت می فرمود.[۸]
- امام صادق علیه السلام فرمود: «صَلاهُ اللّیلِ تَذهَبُ بِالهَمِّ»: نماز شب ناراحتی و اندوه را از بین می برد.[۹]
- امام علی علیه السلام فرمودند: «لَو یَعلَمُ المُصَلّى ما یَغشاهُ مِنَ الرَّحمَهِ لَما رَفَعَ رَأسَهُ مِنَ السُّجودِ»؛ اگر نمازگزار بداند تا چه حد مشمول رحمت الهى است، هرگز سر خود را از سجده بر نخواهد داشت.[۱۰]
تأثیر نماز بر آرامش روح و روان از نظر علم روانشناسی
پیشگیری و درمان استرس و اضطراب با نماز
استرس و اضطراب بیمارى شایع قرن جدید و حاصل زندگی در دنیای پر از فناوری و تکنولوژی و ارتباطات پیچیده و بی امان است. دنیایی که با پیشرفت های سریع و روزافزون، فرصت تأمل و آرامش را از انسان می گیرد. پیشرفت های سریع و پیچیده تمدن و ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی و در عین حال بى توجهى به ارزش هاى مذهبى و خانوادگى،هر روز بیشتر از روز گذشته باعث ایجاد نگرانی های جدید و عوامل تولید اضطراب می شود. به حدی که هر روز آمار بیمارى هاى روحی و روانى، و مصرف قرص های آرام بخش اعصاب و همینطورمیزان اقدام به خودکشى و ابتلا به جنون و دیوانگى بیشتر مى شود.
با این که دلایل علمى گوناگونی از سوی مکاتب و دیدگاههاى مختلف، بعنوان دلایل بروز مشکلات روحی و روانی و تشدید آن ارائه شده است اما همچنان دور شدن از ایمان و اعتقادات مذهبى بعنوان یک عامل مهم در بروز اضطراب نقش قابل تأمل وغیر قابل انکارى دارد.[۱۱] از این رو، نقش پیشگیرى کننده و حتى درمانگر مذهب در قالب ارتباط با خدا و یاد او، در مورد ناراحتی ها و آلام روحی، قابل بررسى است.
پیشگیری و درمان افسردگی و ناامیدی با نماز
«دیل کارندگى» روان شناس مشهور غرب مى نویسد: «در آمریکا، یه طور متوسط در هر ۳۵ دقیقه یک نفر خودکشى مى کند و در هر دو دقیقه یک نفر دیوانه مى شود. اگر این مردم از تسکین خاطر و آرامش، که دین و عبادت به آدمى مى بخشد، بهره مند بودند، ممکن بود، از اغلب این خودکشى ها و بسیارى از دیوانگى ها جلوگیرى شود.».[۱۲]
او در ادامه می نویسد: «هنگامى که کارهاى طاقت فرسا و سنگین، نیروی جسمانی ما را تقلیل می دهد و اندوه و رنج ناشی از تحلیل قوا و کارهای خسته کننده هر نوع اراده اى را برای بازگشت از ما سلب مى کند و بیشتر اوقات، که درهاى امید به روى ما بسته مى شود، آن هنگام است که به سوى خدا روى مى آوریم. ولى اصلا چرا باید بگذاریم کار به اینجا بکشد و روح یأس و ناامیدى بر ما چیره شود؟ چرا نباید همه روزه به وسیله ارتباط با خدا و دعا و نیایش خداوند، قواى خود را تجدید کنیم؟»[۱۳]
پروفسور ویلیام جیمز در این باره مى گوید: «در خصوص شفا یافتن و درمان بیمار به وسیله دعا و نماز باید گفت: چنانکه حقایق و واقعیت هاى پزشکى را قبول داشته باشیم، تعداد زیادی از پزشکان اظهار داشته اند که در بسیارى از موارد دعا و ارتباط مؤثر با خدا، در بهبودى حال بیمار مؤثر بوده است. بنابر این باید دعا را در معالجه بیماران به عنوان یکى ازروشهای درمانی مؤثر دانست.طبق بررسی های انجام شده، در مورد بسیارى از مردم، دعا و عبادت، براى معالجات مشکلات روحى بسیار تأثیرگذار بوده است و بهبودی اوضاع روح و روان، صحت و سلامت جسمى آنها را منجر خواهد شد. حتى به گفته دکتر کارل، حتی وقتى که یک نیایش ساده و به صورت اداى طوطى وار جملات باشد، بر روى رفتار و سلوک فرد، تأثیر مى گذارد…»[۱۴]
افزایش قدرت تمرکز با نماز
از نظر روانشناسان، افراد موفق کسانى هستند که بتوانند به هنگام انجام کاری، تمام افکار خود را متمرکز کنند و تمام دانستنیهاى خود را درباره آن به خاطر بیاورند و به کار بندند. تحقیقات علمی و روانشناسی ثابت کرده است که اگر روح و فکر انسان به طور کامل در مورد موضوعی متمرکز شود و یا براى انجام امرى به کار افتد، نیروى شگفت انگیز و فوق العاده نیرومندی مى آفریند که توانایی انجام پیچیده ترین و مشکل ترین کارها را هم خواهد داشت
ویلیام جیمز که پدرعلم روانشناسى جدید به حساب می آید، در این رابطه مى گوید: تفاوت بین افراد نابغه با افراد عادی، یک امتیاز مادرزادی و موهبت فطرى نیست بلکه مربوط به توجه و تمرکز کاملى است که به موضوع مورد مطالعه و نتیجه هاى آن مبذول مى دارند و قطعاً میزان نبوغ، بستگى به میزان و درجه تمرکز افکار انسان دارد. در مورد این که چگونه مى توان این نیرو را در خود ایجاد کرد و قدرت توجه و تمرکز را در خود بالا برد، «ویلیام مولتن» در مجله ریدرز دایچست مى نویسد: « نیروی تمرکز فکر، به وسیله تمرین و مداومت حاصل می شود و البته این تمرین هدفمند، نیازمند شکیبایى و پشتکار است. وقتى توانستى افکارت را پى در پى ۵۰ یا ۱۰۰ بار در موضوعى متمرکز کنى لاجرم سایر افکار و خاطره ها جاى خود را به موضوع مورد نظرتان خواهد داد. سرانجام عادت خواهى کرد که در هر امرى با اراده خود ذهن را متمرکز سازى»[۱۵]
و برای حصول این امر، چه تمرینی بهتر از نماز که بهترین وسیله براى پرورش ذهن و تمرکز افکار و تقویت حواس در انسان است. زیرا نمازگزار، در هنگام خواندن نماز در تلاش است تا با تمام قدرت افکار خود را در یک جا متمرکز کند تا نمازش با خشوع و حضور قلب باشد. بلا شک تکرار و مداومت بر این عمل در وی، باعث می شود که قدرت تمرکز شخص نمازگزار ارتقاء یافته و بتواند در مورد سایر موضوعات نیز، تمام افکار خود را متمرکز سازد و در نتیجه به پیشرفت و موفقیت برسد.
پیشگیرى و درمان اختلال شخصیت اسکیزوئید با نماز
بعضی از روانپزشکان ایرانى، عبارت «شخصیت منزوى» را به جاى عبارت شخصیت «اسکیزوئید» پیشنهاد کرده اند. به این دلیل که بیمارانی که به این اختلال دچار شده اند، مدت مدیدی را در کناره گیرى و فرار از افراد اجتماع سپری کرده اند و از نظر اطرافیان نیز، انسان هایی گوشه گیر، مردم گریز، منزوى، افسرده و تنها هستند. بیماران مبتلا به این حالت، اکثراٌ به سراغ مشاغل انفرادى که دور از جمع باشد و یا حداقل تماس با دیگران را داشته باشد، انتخاب مى کنند و حتى بعضی از آنها، به سراغ کارشبانه می روند تا مجبور به معاشرت با افراد کمتری باشند
امروزه براى درمان این اختلال شخصیتی، روشهایی مثل روان درمانى، گروه درمانى و یا حتى دارو درمانى و مشاوره های طولانی مدت صورت مى پذیرد اما چنانچه در پیشگیرى و یا درمان این اختلال شایع شخصیت، به دنبال روش بهتری باشیم که به طور عملی شخص منزوی را از کنج تنهایی خود، بیرون آورده وبه بطن جامعه باز گرداند، راهکار مطمئنی به نام «نماز» باز هم، گره گشا خواهد بود. توصیه مؤکد دین اسلام و اولیا و بزرگان، مبنى بر، برگزاری نمازهاى واجب یومیه به صورت جماعت و نیز، لبیک گفتن به ندای روح نواز نماز جمعه که فراخوان حضور در یک اجتماع با شکوه و غبادی است، بعنوان نماد وحدت و سندی معتبر از اصالت «اجتماعى بودن» و نفی تارک دنیا شدن و انزوا برای مسلمانان است، گویى همه این خط مشی ها و توصیه ها، خود به خود نمازگزار را از گوشه نشینى و تنهایى، به بطن اجتماع مى کشاند. به این ترتیب، نماز نه تنها از ابتلا به اختلال اسکیزوئید پیشگیرى مى کند، بلکه قادر است که مبتلایان به این بیماری و اختلال را براى همیشه از گوشه عزلت، به آغوش جامعه بازگرداند.[۱۶]
افزایش نشاط و سلامت جسمانی با نماز
امروزه تعداد زیادی از مراجعه کنندگان به مراکز مشاوره و بخش های تخصصی بیمارستانهاى عمومى، در واقع از یک سری آلام روحی رنج مى برند که در این میان موضوع خواب در فرآیند ابتلا به آن مشکل و یا درمان آن نقش مهمى را ایفا مى نماید. به همین دلیل، توجه و اهمیت دادن به مسئله ی بهداشت خواب، یک رکن مهم و اساسی در تأمین بهداشت جسمى و روحی به حساب مى آید و هر موضوعی که در تنظیم بهداشت خواب نقش داشته باشد، می تواند به عنوان عامل پیشگیرى کننده و یا حتى عامل درمان بسیارى از بیماریهاى جسمى و روحی باشد. تحقیقات و یافته های علمی دانشمندان، بیانگر این مطلب است که نخستین اصلى که در ایجاد بهداشت خواب، توصیه مى شود بیدار شدن از خواب، طبق یک برنامه مشخص و در ساعات معین است.[۱۷]
با توجه به جدول اوقات شرعى، در طول سال، در می یابیم که اوقت اذان صبح در تمام ایام سال، با در نظر گرفتن تغییرات ناشى از حرکات وضعى و انتقالى زمین، زمان ثابت و معینی است و برپادارنده نماز صبح، هنگام برخاستن از رخت خواب به قصد گرفتن وضو و اقامه نماز، گام مهمی را در جهت رعایت بهداشت خواب و در نتیجه آن حفظ سلامت جسمی و تعادل روحى و روانى برداشته است. شادابى و نشاط روح و روان حاصل کنش ها و فعالیت هایی است که شخص به آنها می اندیشد و آنها را انجام می دهد. البته عوامل دیگری نیز در این زمینه مؤثرند. از جمله مواد شیمیایى داخل بدن که به طور غیر ارادى سبب شادى انسان مى شود و باعث سرزندگی و نشاط در جسم می شود، ماده اى به نام «کورتیزول» است که میزان آن در داخل بدن انسان در ساعات اولیه صبح بشدت افزایش مى یابد.[۱۸] و در صورتی که شخص در این زمان ها، بیدار شود، انرژی و سرزندگی محسوسی در وجود خود احساس می کند که بى شک بر فعالیت ها و رفتار او در طی روز تاثیر گذار است. افزایش سطح کورتیزول در ساعات اولیه صبح و ارتباط آن با نشاط صبحگاهى، که از یافته های ثابت شده و مستند علم پزشکى است، اثبات می کند که به جا آوردن فریضه نماز صبح به خاطر توفیقی که از بیدارى در ساعات اولیه صبح به انسان تقدیم می کند، باعث افزایش نشاط و سلامت جسمانی فرد خواهد شد.
نماز نسخه ای شفا بخش برای رفع گرفتاری و هم و غم
با توجه به مطالبی که عنوان شد و یافته های علم روانشناسی مبنی بر نقش مهم و تأثیرگذار نماز و ارتباط با خدا در پیشگیری و درمان بسیاری از مشکلات و آلام روحی و روانی بشر، ذکر این نکته خالی از لطف نیست که:جای بسی افتخار و مباهات است که بگوییم: دین مبین و روشنگر اسلام در زمان ظهور خود یعنی مقارن با عصر جاهلیت بشر، مجهز به این دانش و آگاهی بوده است، چرا که علاوه بر اینکه بارها، نماز و یاد خدا را مایه ی آرامش قلب ها و رهایی از گرفتاری ها عنوان کرده است، نسخه های شفابخشی از نمازها را هم توسط معصومین و از طریق کلام آنها برای بهره مندی مسلمانان و علی الخصوص شیعیان، به یادگار گذاشته است. در اینجا به ذکر چند مورد از این نسخه های شفابخش بسنده می کنیم:
نماز امام سجاد علیه السلام برای رفع اندوه
امام سجاد علیه السلام فرموده اند: هرگاه گرفتاری ای برای یکی از شما پیش می آمد، تمیزترین جامه هایش را بپوشد و وضو بگیرد و به پشت بام رود و چهار رکعت نماز بخواند. در رکعت اول حمد و سوره زلزال، و در رکعت دوم حمد و سوره نصر، و در رکعت سوم حمد و سوره کافرون، و در رکعت چهارم حمد و توحید را بخواند. بعد سر به آسمان بردارد و بگوید:
«خداوندا! تو را قسم می دهم به اسمائی که اگر بر درهای بسته آسمان بخوانی باز می شود، و اگر برای گشاده شدن تنگی های زمین ها بخوانی گشاده می گردد، و به اسماء تو که اگر برای مشکلات بخوانی آسان گردد و به اسمائی که اگر بر قبرها بخوانی برانگیخته می شوند. بر محمد و آل او درود فرست و مرا حاجت روا باز گردان».
سپس حضرت امام سجاد علیه السلام فرمودند: به خدا که هیچ کس پس از این عمل قدم بر نمی دارد، مگر آن که حاجت او روا می گردد، ان شاء الله تعالی.[۱۹]
نماز رفع گرفتاری
امام رضا علیه السلام فرموده اند: زمانی که گرفتاری شدیدی برایتان اتفاق افتاد که شما را غمگین نمود، دو رکعت نماز بخوانید، در رکعت اول «فاتحه» و «آیه الکرسی»، و در رکعت دوم «فاتحه» و سوره «قدر». بعد قرآن را بر بالای سر بگذار و ده بار بگو:
«اَللهُمَ بِحَقّ مَن اَرسَلتَهُ اِلی خَلقِکَ وَ بِحَقِّ کُلِّ آیَهٍ وَ بِحَقّ کُلَّ مَن مَدَحتَهُ فیهِ عَلَیکَ وَ بِحَقِکَ عَلَیهِ وَ لاتَعرِفُ اَحَدا اَعرَفُ بِحَقِکَ مِنک».
سپس ده بار بگو: «یا سَیِدی یا الله» ده بار «بِحَقِ مُحَمَدِ» ده بار «بِحَقِ عَلیٍ» ده بار «بِحَقِ فاطمه» ده بار «بِحَقِ الحَسَن» ده بار «بِحَقِ الحُسین» و همین طور تمام ائمه را می شماری تا حضرت ولی عصر عجل الله. همانا از جای خود برنخاسته باشید تا حاجتتان روا شود، ان شاءالله.[۲۰]
نماز گرفتار
امام صادق علیه السلام فرمود: هر که را اندوهی رسد، غسل کند و دو رکعت نماز بجا آورد بعد به بستر رود و گونه راست را بر دست راست گذارد و بگوید:
«یا مُعِزَّ کلِ ذَلِیلٍ یا مُذِلَّ کلِّ عَزِیزٍ و حَقِّک لَقَدْ شَقَّ عَلَی کذَا وَ کذَا»
ای عزیز کننده هر ذلیل و ذلیل کننده هر عزیزی! قسم به حق تو که فلان چیز بر من مشکل آمده و مشکلش را بگوید.[۲۱]
نماز رفع عسرت و سختی
اگر کسی حاجتی بسیار دشوار دارد که دیگر برای او امید فرجی از هیچ جایی نباشد در نیمه شب یا ثلث اخر شب (با طهارت) دو رکعت نماز حاجت بخواند (همچون نماز صبح) و بعد از فراغ از نماز با نیت صحیح و اعتقاد صالح و توجه به وجود مقدس خداوند مهربان و توجه به معانی این دعا که حاوی اسماء اعظم است، هفتاد مرتبه بگوید:
«یا اَبْصَرَ النّاظِرینْ یا اَسْرَعَ الْحاسِبینْ، یا اَسْمَعَ السّامِعینْ یا اَکْرَمَ الْاَ کْرَمینْ، یا اَرْحَمَ الرّاحِمینْ یا اَحْکَمَ الْحاکِمینْ»
و بعد از فراغ از دعا دست سوی آسمان بردارد و حاجت خویش را از خداوند مهربان بخواهد، که ان شاءالله فرجی و گشایشی برای او می شود و به مقصود خویش می رسد.[۲۲]
حسن ختام
در عصری از جهان، به سر می بریم که به دلایل گوناگون، در معرض ابتلا به انواع گرفتاری ها و ناملایمات و احساسات ناخوشایندی همچون اضطراب و استرس و انزوا و … هستیم. از برآیند آنچه ذکر شد، اینگونه برمی آید که از نظر اسلام، که کامل ترین ادیان الهی است و نیز از نظر روان شناسان جهان، تنها نیرویی که می تواند انسان را ااز اندوه و اضطراب و ناملایمات روحی محافظت نماید و آرامش و اطمینان را به آنها عرضه کند، نیروی نماز و عبادت و ارتباط با خداوند است. افرادی که در اوقات مختلف به دعا و نماز خواندن می پردازند و از خداوند استعانت و یاری می جویند، روحی توأم با آرامش و روانی سالم و مطمئن دارند و کمتر دچار نگرانی و اندوه خواهند شد.
پی نوشت ها
- سوره بقره، آیه ۴۵
- سوره رعد، آیه ۲۸
- سوره طه، آیه ۱۴
- مجموعه ورام، ج ۱، ص ۳۰۳
- سفینه البحار، ج ۲، ص ۴۷
- بحارالانوار، ج ۸۳، ص ۹
- نهج‌البلاغه خطبه ۲۲۵
- تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۲۱۹
- وسائل الشیعه، ج ۵/۲۷۲
- تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص ۱۷۵ ، حدیث ۳۳۴
- ترجمه فارسى سیناپس کاپلان سادوک، جدوم صفحه. ۴۷۳
- مجتبى کلباسى، یکصد پرسش و پاسخ درباره نماز، ستاد اقامه نماز، پائیز ۸۰ ش، چاپ اول، ج ۱ ص. ۸۷
- همان
- گودرز نجفى، راز نیایش (فوائد طبى و درمانى نماز)، شرکت چاپ و نشر بین الملل، پائیز ۸۶ ش، سوم، ص۴۴
- گودرز نجفى، راز نیایش (فوائد طبى و درمانى نماز)، شرکت چاپ و نشر بین الملل، پائیز ۸۶ ش، سوم، ص. ۸۹
- دکتر مجید ملک محمدى، ۴۰ نکته پزشکى پیرامون نماز، همدان، معارف، ۱۳۷۶ ش، نکته بیست و هفتم، به نقل از ترجمه فارسى روانپزشکى کاپلان سادوک، دکتر نصرت اله پور افکارى جلد سوم صفحه. ۱۱۱
- دکتر مجید ملک محمدى، ۴۰ نکته پزشکى پیرامون نماز، همدان، معارف، ۱۳۷۶ ش، نکته اول، به نقل از ترجمه فارسى روانپزشکى کاپلان سادوک، دکتر نصرت اله پور افکارى جلد سوم صفحه. ۱۱۱
- همان، نکته سوم، به نقل از فارماکولوژى کاتزونگ مبحث کورتیکو استروییدها.
- طبرسی. مکارم الاخلاق: ص ۳۳۸؛ عزیزی. نمازهای مستحبی، ص ۱۸۵.
- مکارم الاخلاق، ص۳۲۶.
- مکارم الاخلاق، ص۳۳۱.
- اصول کافی باب دعا حدیث ۳۳۶۵ ؛ راهی به سوی خدا ص۳۱۰.
تحریریه ستاد اقامه نماز
