نماز در سیره حضرت مهدی علیه السلام
نماز، آغوش گرم و پرمهر پروردگار عالمیان است که مایه ی آرامش خاطر و نشاط آدمی شده و او را همتراز و همدوش عرشیان می نماید. با توجه به این موضوع و نیز اثبات آثار شگرف روحی و معنوی این فریضه ی الهی و این کارخانه ی انسان سازی، شخص رسول الله و نیز معصومین علیهم السلام، در مقام رسالت و هدایت، همچون پدری مسئول و مهربان، ضمن اینکه خودشان، عامل ترین نمازگزاران بوده و بهترین و والاترین جایگاه را به این فریضه ی الهی اختصاص می دادند و با برپایی نماز های سرشار از خضوع و خشوع، شکوه بندگی و عاشقی را به تصویر می کشیدند، از هر فرصتی برای تشویق و ترغیب پیروان خود به این واجب الهی بهره می جستند. دوازدهمین معصوم، حضرت مهدی علیه السلام نیز اهتمام ویژه ای به این امر داشتند و با گفتار و رفتار خویش، اهمیت و جایگاه والای نماز را خاطر نشان می شدند. در این نوشتار بر آن شدیم تا به موضوع نماز در سیره حضرت مهدی علیه السلام بپردازیم. با ما همراه باشید.
زندگی حضرت مهدی علیه السلام
زندگی حضرت مهدی عجل الله فرجه، به چهار دوران تقسیم می شود:
دوره اول؛ از بدو تولد تا شروع غیبت صغری:
حضرت مهدی علیه السلام، پس از تولد حدود پنج سال در میان مراقبت های شدید مأموران عباسی، تحت سرپرستی پدر بزرگوارشان امام حسن عسکری علیه السلام به صورت نیمه مخفی زندگی کردند. یکی از مهمترین کارهایی که امام حسن عسکری علیه السلام در این دوران پر خفقان انجام دادند این بود که حضرت مهدی عجل الله فرجه را به بزرگان و مهتران شیعه نشان داده و معرفی کردند تا پس از ایشان و در آینده، درباره ی موضوع امامت دچار اختلاف و تفرقه نشوند.
دوره دوم؛ غیبت صغری امام زمان علیه السلام:
پس از شهادت مظلومانه امام حسن عسکری علیه السلام در سال ۲۶۰ ه ق، دوره غیبت صغری دوازدهمین معصوم آغاز شد و تا سال ۳۲۹ ه ق یعنی حدود ۶۹ سال به طول انجامید. در طول این دوران، امام زمان علیه السلام، از طریق چهار نائب خاص خویش، با شیعیان خویش ارتباط داشتند و ایشان را راهنمایی می کردند.
دوره سوم؛ غیبت کبری امام زمان علیه السلام:
این دوران هجران، از سال ۳۲۹ ه ق آغاز شد و تاکنون نیز ادامه دارد و البته تا هر زمانی که خدای تعالی مقدر کرده باشند، ادامه خواهد داشت. در این دوره، نائب خاصی برای ارتباط امام با مردم معرفی نشده و تا زمان ظهور، در غیبت و ستر به سر می برند.
دوره چهارم؛ دوران برپایی حکومت جهانی امام زمان علیه السلام:
پس از واقعه ی ظهور، بر اساس روایات و اسناد معتبر، امام زمان عجل الله فرجه، بر طبق احکام ناب و اصیل اسلامی، حکومت واحد جهانی برپا خواهند کرد و سرتاسر عالم را پر از عدل و داد خواهند نمود.
اهمیت نماز در کلام امام زمان علیه السلام
امام زمان عجل الله فرجه، همانند همه ی معصومین علیهم السلام، توصیه به ادای فریضه نماز را از اهم کارها دانسته و همواره، شیعیان و پیروان خویش را به خواندن نیکوی نماز توصیه می کرده اند. سفارش و تأکیدات آن حضرت، نسبت به فریضه ی نماز، هم جایگاه و اهمیت این فریضه را در امر اصلاح امور مسلمین و فلاح و رستگاری جامعه ی منتظران ثابت می کند و هم میزان علاقه و محبت ایشان را به شیعیانشان، نشان می دهد، که اگر چنین نبود، کاری به فلاح مردم نداشته و نشانگر راههای رسیدن به سعادت و قرب الهی نمی شدند.
حضرت مهدی علیه السلام در کلامی چنین فرموده اند: «فَما أرْغَمُ أنْفُ الشَیْطانَ بِشَى ءٍ مِثْلَ الصَّلاهِ، فَصَـلِّها وَ أرْ غَـمْ أنْـفَ الشَّـیْطانَ.»؛ هیچ چیز مانند نماز خواندن، بینی ابلیس را به خاک نمی ساید، پس نماز بگزارید و بینی شیطان را به خاک بسایید.[۱]
این روایت شریف چنین بیان می کند که نماز، نسخه ای شفا بخش از جانب پروردگار است که جسم و جان و روح آدمی را در پرتو انوار الهی پرورش می دهد و او را تمام قد، در مکتب تعلیم و تربیت الهی قرار می دهد. تمرینی که برپایی آن در پنج نوبت از شبانه روز، می تواند انسان آگاه را از وسوسه های شیطانی دور کرده و مهیای بهره مندی از رهنمودها و هدایت ها و تربیت های خاص و ویژه پروردگار جهان نماید و باعث تطهیر و پاکیزگی جان از هر گونه پلیدی و ناپاکی و ابتلا به بیماریهای روحی و اخلاقی و نیز مایه ی دوری از فحشا و منکر گردد، همان گونه که خداوند در قرآن کریم می فرماید:«…واقم الصلوه ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر…»
همچنین، ایشان در روایت دیگری از اهمیت خواندن نماز اول وقت صحبت کرده و فرموده اند: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْغَداهَ إِلى أَنْ تَنْقَضی الْنُجُومْ»؛ ملعون و نفرین شده است آن کسی که نماز صبحش را عمداً به تأخیر بیندازد تا زمانی که ستارگان ناپدید شوند.[۲]
آنچه از این روایات برمی آید این است که امام زمان علیه السلام نیز، دنباله رو نیاکان خویش بوده و بهترین راه مبارزه و مقابله با ابلیس و وسوسه های او را، در برپایی نماز می دانند؛ آن هم نماز اول وقت! یعنی بهترین عبادت در بهترین زمان ممکن.
نماز در سیره حضرت مهدی علیه السلام
همانطور که قبلاً هم ذکر شد، نماز در زندگی و سیره امام زمان علیه السلام نیز مانند نیاکان و اسلاف طاهرینشان، از جایگاه و نقش ویژه ای برخوردار بوده و پیوسته مورد تأکید و توصیه ایشان قرار گرفته است، چنانچه با وجود غیبت های طولانی، بر اساس روایات و نقل قول های مختلفی که در این مورد از جانب نواب ایشان وارد شده، به نقش ویژه و جایگاه بسیار مهم نماز در حکومت جهانی امام زمان علیه السلام اشاره شده است:
نماز، اولین عبادت امام زمان، پس از ظهور
در روایتی از قول امام صادق علیه السلام چنین آمده که:«هنگامی که حضرت مهدی علیه السلام ظهور می کند، داخل مسجد الحرام شده و رو به سمت قبله و پشت به مقام ابراهیم علیه السلام، دو رکعت نماز می گزارد و سپس چنین می فرماید:«ای مردم! همانا من سزاوارترین مردم به حضرت آدم علیه السلام هستم، من سزاوارترین مردم به حضرت ابراهیم و اسماعیل و محمد صلی الله علیه و آله هستم. سپس به دعا و تضرع می پردازد.»[۳]
احیای نماز، یکی از مهمترین اهداف حکومت امام زمان علیه السلام
حضرت علی علیه السلام، در روایتی اوضاع اعتقادی و دینی مردم در عصر آخر الزمان را نابسامان توصیف کرده و از مردمی که در آن جمع حاضر بودند، می خواهد که هر ابهام و پرسشی که دارند از ایشان بپرسند.[۴]
صعصعه بن صوحان [۵] از زمان خروج دجال سؤال می کند و امام علی علیه السلام برای خروج دجال نشانه هایی را ذکر می کنند که یکی از این نشانه ها این است که :«… فان علامه ذلک اذا امات الناس الصلاه و…»[۶] از این روایت، چنین بر می آید که در آخر الزمان، نماز، این فریضه ی مهم و با ارزش الهی جایگاه و نقش مهم و اساسی خود را در زمینه ی هدایت انسان ها و رسیدن به آرامش روحی و معنوی آن ها از دست می دهد.
با توجه به این مطلب، یکی از وظایف و مأموریت های بسیار مهم و اساسی امام زمان عجل الله فرجه بعد از دوران ظهور، به عنوان احیا کننده دین [۷] و اجرا کننده ی احکام الهی و سنت و شریعت نبوی، احیا و زنده کردن این فریضه ی الهیِ فراموش شده به عنوان رکن و اساس دین اسلام و مهمترین رکن از فروع دین، می باشد. چنانچه در روایتی چنین آمده است که: زید بن علی بن حسین علیهم السلام می گوید: «زمانی که قائم آل محمد صلوات الله علیه، ظهور کند خطاب به مردم چنین می فرماید:«ایها الناس نحن الذین الله تعالی فی کتابه؛«الذین ان مکناهم فی الأرض اقاموا الصلاه و آتوا الزکاه و أمروا باالمعروف و نهوا عن المنکر و لله العاقبه الأمور»[۸]؛ ای مردم! ما همان کسانی هستیم که خداوند در قرآن کریم وعده آمدن آنها را داده و در وصف آنها چنین فرموده است:همان کسانی که هر گاه در زمین به آنها قدرت ببخشیم، نماز را بر پای می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و پایان همه کارها برای خداوند است.[۹]
اقتدای حضرت عیسی به امام زمان و برپایی نماز جماعت
از پیامبر اکرم صلی الله علیه، چنین نقل شده است که فرمودند:«هنگامی که قائم آل محمد عجل الله علیه ظهور کند، مردم آماده ی برپایی نماز جماعت به امامت حضرت صاحب الزمان علیه السلام می شوند در حالی که در آن روز حضرت عیسی بن مریم علیه االسلام از آسمان به زمین می آید و آن چنان با شتاب و تعجیل می رسد و عرق کرده است که گویا از گیسوانش عرق جاری است، در این هنگام حضرت صاحب الزمان علیه السلام خطاب به عیسی بن مریم می فرماید:«تقدم و صلّ بالناس»؛ بفرمایید و امام جماعت شوید.» حضرت عیسی در پاسخ می فرمایند: این جماعت به خاطر شما بر پا شده است که شما امام باشید وما مأموم تو باشیم.»[۱۰]
دعوت امام زمان به برپایی نماز
از تأویل احادیث و روایات مهدوی، چنین استنباط می شود که احیا و اقامه ی فریضه ی نماز، جزو برنامه های پایدار و لاینفک حضرت مهدی علیه السلام در مورد اصحاب و یاران است که در همه حال به خصوص در هنگامه ی بروز مشکلات و سختی ها و ناملایمت به آن توصیه شده اند. ایشان همواره اصحاب و شیعیان خویش را به برپایی و استعانت از این عبادت خاص و فریضه باشکوه دعوت می نمایند و پیروانِ واقعی آن حضرت که مطیع محض ایشان هستند، به دعوت مولای خود لبیک می گویند.
در روایتی از امام باقر علیه السلام چنین آمده است: «زمانی که قائم ما وارد نجف می شود، به یاران خود می فرمایند :«امشب را به عبادت خداوند متعال، مشغول شوید»؛ آنان نیز آن شب را با عبادت و رکوع و سجده و تضرع سپری می کنند. هنگام طلوع سپیده صبح، به آنها می فرمایند: به سمت نخیله بروید که در اطراف کوفه، خندقی کنده شده است. آنها به سوی مسجد ابراهیم علیه السلام که در نخیله است، می روند و دو رکعت نماز می خوانند. زمانی که از مسجد خارج می شوند، گروهی از مرجئه و عده ای از لشکر سفیانی، به سوی آنان یورش می برند. حضرت مهدی علیه السلام به یاران خود می فرماید:«عقب برگردید و به آنها فرصت دهید» بعد از مدتی دوباره رو به آنها می فرماید: اینک به آنها حمله کنید سپس، هیچ کس از سپاه دشمن نمی تواند از آن خندق عبور کند تا به دیگران خبر برساند. سپس، امام داخل شهر کوفه می شود.[۱۱]
نماز و عبادت در سیره ی یاران امام زمان علیه السلام
علاوه بر توجه و اهتمام ویژه ی حضرت مهدی علیه السلام به امر نماز و اقامه ی نیکوی این فریضه ی ناب و خاص الهی، اصحاب و یاران باوفای قائم علیه السلام نیز به تأسی از مولای خویش، عاشق واقعی نماز و عبادت و راز و نیاز با پروردگار هستی بوده و در برپایی و اقامه ی این سرود حیات بخش، بسیار ساعی و کوشا می باشند.
در توصیف این سرسپردگی روایت زیبایی نقل شده است:«رجال لا ینامون اللیل، لهم دوی فی صلاتهم کدوی النحل یبیتون قیاما علی اطرافهم، و یصبحون علی خیولهم، رهبان بااللیل لیوث باالنهار، هم اطوع من الامه لسیدها…»[۱۲]؛ مردانی که شبها (دراثر کثرت عبادت و خوف و خشیت خداوند) به خواب نمی روند و نجوای عبادت و راز و نیازشان به مانند صدای لانه زنبور عسل می باشد. آنها شبها را به بیتوته به عبادت سپری می کنند و تاریکی شب را بر روی زین اسبهایشان به صبح تبدیل می کنند، آنان راهبان شب و شیران روز هستند و نسبت به ولی و امام زمان خود، مطیعتر از کنیز نسبت به مولایش هستند.
در روایت زیبای دیگری نیز در همین باره از قول امام صادق علیه السلام می خوانیم:«کانی انظر الی القائم و اصحابه فی نجف الکوفه، کانّ علی روسهم الطیر، قد فنیت ازوادهم و خلقت ثیابهم و قد اثر السجود بجباههم. لیوث باالنهار، رهبان باالیل»[۱۳]؛ گویی قائم علیه السلام و یارانش را در نجفِ کوفه می بینم در حالی که پرنده ای بر بالای سر آنها نشسته و توشه شان تمام شده و لباس هایشان کهنه شده است و آثار سجده بر پیشانی هایشان دیده می شود. آنها شیران روز و پارسایان شب هستند.
جلوه گری نماز و معنویّت در حکومت جهانی امام زمان علیه السلام
پس از برپایی حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام، مردم در سرتاسر عالم به گونه ی بی سابقه ای به عبادت و معنویّت روی می آورند و در همه جا، دعوت به اسلام واقعی طنین انداز است و آثار معنویت و مذهب در جای جای زمین، تجلّی می کند.
طبق برخی از روایات و احادیث، دین اسلام در هر خانه و کوخ و چادری رخنه می کند؛ همان طوری که سرما و گرما در آن ها نفوذ می نماید. در چنین اوضاع و شرایطی، استقبال و پذیرش دین و شعائر مذهب از جانب مردم بی سابقه خواهد بود.
استقبال مردم از اموری مثل آموزش قرآن،[۱۴] برپایی نمازهای جماعت،[۱۵] اهتمام به برگزاری نماز جمعه[۱۶] و … چشمگیر خواهد شد. از این رو، مساجد کنونی و حتی مساجدی که در آینده ساخته خواهند شد، برطرف کننده ی نیاز آنان نخواهد بود[۱۷].
طبق آن چه که در خصوص این موضوع روایت شده است مبنی بر این که؛ در یک مسجد، دوازده مرتبه نماز جماعت برگزار می شود [۱۸] صحت و درستی این ادعا روشن می شود و این برهان روشنی بر میزان استقبال و پذیرش مردم نسبت به روح معنویّت و شعائر و مظاهر دینی و مذهبی است.
امام صادق علیه السلام می فرماید:«خانه های کوفه به رودخانه کربلا و حیره متّصل می شود؛ به گونه ای که شخص نمازگزار در روز جمعه، برای شرکت در فریضه نماز جمعه سوار بر مرکب تیزرو می شود، ولی به آن نمی رسد.[۱۹]
حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم در این باره فرمودند:«خداوند مهدی علیه السلام را می فرستد و به وسیله ی او جلال و عظمت را به اسلام باز می گرداند… در آن روزگار دیگر کسی بر روی این کره خاکی نیست، مگر آن که ذکر لا اله الا الله بر زبانش جاری است.
نماز و ارتباط معنوی با امام زمان عجل الله
در منابع معتبر روایی و نیز در کتابهای ادعیه، برای رسیدن به ارتباط روحی و معنوی با امام زمان علیه السلام، به خصوص در ایام الله ها و مناسبت های ویژه، نمازهای مخصوصی توصیه شده که نشان دهنده ی اهمیت بسیار زیاد این فریضه ی بزرگ الهی در جهت ارتباط قلبی با حجت و ولی خدا می باشد.
نمازهای مستحبی که گاه از طرف سایر معصومین علیهم السلام و گاهی نیز از جانب خود آن حضرت به شیعیان و دوستداران ایشان تعلیم داده شده و نقش بسیاری در حصول آرامش و ارتقای ابعاد روحی و معنوی مؤمنین دارند و آثار فراوانی همچون رفع گرفتاریها و مشکلات و نیز بهبود پریشان حالیِ شیعیان و پیروانِ اهل بیت علیهم السلام برای آنها ذکر شده است.از جمله ی این نمازهای پر خیر و برکت می توان به نماز امام زمان برای حاجات، نماز امام زمان در روز بیست و هفتم ماه رجب، نماز شب نیمه ماه شعبان، نماز امام زمان در شب جمعه و … اشاره نمود. بدیهی است که خواندن هر کدام از این نمازها نقش بسزایی در ارتقای ابعاد روحی و معنوی انسان و نیز ارتباطِ نیکو با یگانه خالق هستی دارند[۲۰]
حسن ختام
ای شیعه! بدان؛ در آن هنگام که قامت به نماز می بندی، با تمام اجزای جسم و جانت اقرار می کنی که از هر معشوق و محبوب دیگری دل می بری و به سوی درگاهِ آن بی نیازی می روی که به فرموده ی خودش، از رگ گردن به تو و برادرانت نزدیکتر است و مهر و عطوفتش نسبت به تو و سایر بندگان، از مادر بیشتر و وصف ناپذیر تر است. عجب حس و حال خوشی است هنگامه ی حضور در محضر یار، آنگاه که فقط او را می بینی و می دانی که او نیز تو را می نگرد. چه لذتی دارد وقتی بدانی خداوند، نمازت را به تماشا نشسته است.
به هنگام ایستادن به نماز، زیر باران شوق خیس می شوی! تو را لذتی است مافوق همه ی لذتها و خوشی ها که هیچ لذت و شوق دیگری را یارای رقابت با آن نیست. انس و الفت با محبوب و معبود و معشوق و …، دل دادن و دل سپردن به او، پرستش و عبادت او و اینکه تنها از او کمک بخواهی، عالی ترین و با عظمت ترین تجلی بندگی و عبودیت است.
چه لحظات و دقایق باشکوه و بی نظیری است اوقات خواندن نماز، اینکه روحِ محصور در حفاظ جان را از همه ی تعلقات زمینی و دل مشغولی های دنیوی جدا کنی و سوار بر بال فرشته ها، تا اوج آسمان ها، بالا بروی و در آغوش پروردگار آرام گیری …، عروج کنی! روحت را به معراج عبودیت گسیل بداری تا سبکبال و آرام تحت ولایت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، دلت به انوار الهی روشن شود و جسم و جانت تطهیر شود. همین که تکبیره الاحرام را می گویی، ابلیس را زمین گیر نمایی و به فرموده حضرت ولی عصر علیه السلام، پوزه اش را به خاک بمالی!
آرامش ذاتی نماز، غم و غصه هایت را بزداید و با چشمان تر شده از عشق به معبود، درهای آسمان به روی تو و هم قطاران مسیر عبودیت گشوده می شود و باران رحمت پروردگار، وجود همه ی نمازگزاران را فرا می گیرد. فرشتگان و ملائک، با شور و نشاط بر زمین فرود می آیند و انسان نمازگزار را در آغوش خود می گیرند و سلام و تحیت خدای متعال و خودشان را به او عرضه می دارند.
همان ملائک مقرب که عبادات و دعاهایشان را به هدف اجابت می رسانند، با رخصتِ خداوند، رزق و روزی اش را وسعت می دهند و قبولی سایر اعمال و عباداتش را به او بشارت می دهند.
و اما باطن نماز نیز به سان ظاهر آن، باران حسنات را بر قلب و روح نماز گزار عرضه می دارد و او را وعده می دهد که هان! بیمناک نباش چرا که من به هنگام احتضار، شفیع تو خواهم بود و در ملاقات با ملک مأمور پروردگار با تو در عالم تاریک قبر و آن سرای ابدی و ماندگار؛ انیس و همدم خوشرو و مونس خوشبوی تو خواهم بود.
و یقیناً خوشایند و شعف بر انگیز است هنگامی که این واجب زیبا و مطلوب الهی را با مهر ولایت که همانا روح نماز است پیوند زده وبا تأسی از ایشان و نیاکان معصومشان که یقیناً در بالاترین جایگاه و منزل عبودیت قرار دارند، در مسیر بندگی گام برداریم و عبد صالح پروردگار جهانیان شویم.
امید است که با عمل به توصیه ها و سفارشات معصومین علیهم السلام و نیز الهام از سیره ی زندگی ایشان، نسبت به این فریضه الهی مشتاق و مقید باشیم و از آن طریق به یگانه خالق هستی تقرّب جوییم. مباد که مصداق آیه «ویل للمصلّین * الذین هم عن صلاتهم ساهون » بوده و از نمازگزاران محبوب خداوند و بندگان مقرب او نباشیم.
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها:
- کمال الدین، ج۲، ص۵۲۰، ص۴۹.
- الغیبه طوسی، حدیث ۲۳۶.
- «ان القائم اذا دخل المسجد الحرام فیستقبل القبله و یجعل ظهره الی المقام ثم یصلی رکعتین ثم یقول:ایها الناس! انا اولی بادم، انا اولی الناس بابراهیم، انا اولی باسماعیل، انا اولی الناس بمحمد.و یدعو و یتضرع»؛علی حائری یزدی، الزام الناصب، ص۲۶
- «عن نزال بن سمره قال خطبنا علی بن ابی طالب(ع)فحمد الله و اثنی علیه ، ثم قال:ایها الناس سلونی قبل ان تفقدونی-ثلاثا…» بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۹۲
- صَعْصَعه بن صَوحان از یاران امام علی علیه السلام بود که در جنگ های جمل، صِفّین و نَهرَوان شرکت کرد. صعصعه در سخنوری مهارت داشت و از این مهارت در دفاع از امیر المؤمنین و انتقاد به معاویه استفاده می‌کرد. امام علی علیه السلام، صعصعه را از اصحاب بزرگ خود معرفی کرده است.
- مجلسی،بحارالانوار،ج۵۲،ص۱۹۳
- .چنان که در دعای ندبه می خوانیم:«این محیی معالم الدین و اهله…»
- سوره حج، آیه ۴۱
- مجلسی،بحارالانوار، ج۵۲، ص۳۷۳، ح۱۶۶؛ معجم احادیث الامام المهدی، ج۵، ص۲۶۷، ح۱۶۹۲
- شیخ حر عاملی، اثباه الهداه، ج۵، ص۲۴۷؛ یزدی حائری، علی، الزام الناصب، ج۲، ص۱۲۵
- «حتی اذا صعد النجف قال لاصحابه: تعبدوا لیلتکم هذه، فیبیتون راکع و ساجد یتضرعون الی الله، حتی اذا اصبح قال: خذوا بنا طریق النخیله و علی الکوفه خندق مخندق حتی ینتهی الی مسجد ابراهیم با النخیله فیصلی فیه رکعتین و…؛ بحار الانوار ، ج ۵۲، ص ۳۴۳ و ۳۴۴
- مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۳۰۸
- .بحار الانوار، ج۵۲، ص۳۸۶
- بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۶۴
- .عقد الدرر، ص ۱۵۹
- الغیبه، شیخ طوسی، ص ۲۹۵
- الکافی، ج ۴، ص ۴۲۷
- همان
- الغیبه، شیخ طوسی، ص ۲۹۵
- ر.ک. صحیفه مهدی، ص۱۴۶-۱۵۲
