نجاسات و احکام آن
نجاست، در فقه اسلامی، اصطلاحی است که به هر آنچه از نظر شرع ناپاک است اطلاق می‌شود. نجاسات، صحت برخی از عبادات مانند نماز و احرام را دچار اشکال می کنند. از این رو، آگاهی از احکام آنها برای افراد باایمان الزامی است. چیزهایی که از نظر شرع نجس به شمار می روند، به دو دسته تقسیم می شوند: اول، آن چیزهایی که اصالتاً نجس هستند که آن ها را عین نجاست می گویند و دوم آن چیزهایی که اصالتاً پاک هستند اما به علت تماس با نجاسات، نجس شده اند که به آنها مُتَنَجِّس می گویند. احکام تکلیفی و وضعی جامعی درباره نجاسات وجود دارد که در این مقاله به آنها خواهیم پرداخت. برای آشنایی کامل با نجاسات و احکام آن ها با ما همراه باشید.
انواع نجاست
در فقه شیعه، چند چیز وجود دارند که از آنها به عنوان نجاست یاد شده و عنوان شده که نجاست آنها ذاتی است؛ به این معنی که در هر حال نجس هستند و هرگز امکان تطهیر و پاک شدن آنها وجود ندارد، مانند خون، سگ و خوک. به این موارد عین نجس می‌گویند.[۱] بیشتر مراجع و فقهای شیعه ده چیز را ذاتاً نجس می‌دانند که به آنها نجاسات ده گانه یا اعیان نجسه گفته می‌شود که عبارتند از:
- خون
- سگ
- خوک
- ادرار
- مدفوع
- مَنی
- مردار
- کافر
- شراب
- فُقّاع
البته، امام خمینی قدس سره الشریف، نجاسات را یازده چیز عنوان کرده اند: اول بول، دوم غائط، سوم منی، چهارم مردار، پنجم خون، ششم سگ و هفتم خوک، هشتم کافر، نهم شراب، دهم فقّاع، یازدهم عرق شتر نجاست خوار.
احکام نجاسات
هر یک از این موارد احکام ویژه ای دارند که دانستن آنها برای فرد باایمان لازم است؛
خون
۱. خون انسان و نیز خون هر حیوانِ دارای خون جهنده (خونگرم) نجس است، خواه حرام گوشت باشد و خواه حلال گوشت.
۲. خونی که بعد از ذبح حیوان در بدن و رگهای آن می‌ماند محکوم به پاکی است.
۳. لکه ی خونی که در بعضی تخم مرغ ها یافت می‌شود، پاک است، ولی خوردن آن حرام است.
نکته؛ مذاهب مالکیه، شافعیه و حنفیه از اهل سنت، خون جاری شده همه ی حیوانات را نجس می دانند، خواه آن حیوان خون جهنده داشته باشد خواه نداشته باشد.[۲]
امام خمینی رحمه الله علیه، احکام مربوط به خون را در مسئله های ۹۶ تا ۱۰۴ رساله توضیح المسائل شرح داده اند:
مسئله ۹۶ـ خون انسان و نیز هر حیوانی که خون جهنده دارد، به این معنی که اگر رگ آن را ببرند خون از آن با جستن خارج می شود، نجس است، بنابراین، خون حیواناتی که مانند ماهی و پشه خون جهنده ندارند، پاک می باشد.
مسئله ۹۷ـ چنانچه حیوان حلال گوشتی را طبق دستوری که در شرع معین شدهاست، ذبح کنند و خون آن حیوان به اندازه ی معمول خارج شود، خونی که در بدنش باقی می ماند، پاک است، ولی در صورتی که به علت نفس کشیدن یا به دلیل این که سر حیوان در جای بلندی قرار داشته، خون به بدن حیوان بازگردد، آن خون نجس است.
مسئله ۹۸ـ لکه خونی که در تخم مرغ می باشد نجس نیست، ولی بنا بر احتیاط واجب، باید از خوردن آن اجتناب کرد، و اگر آن خون را با زردۀ تخم مرغ به هم بزنند به حدی که از بین برود، خوردن آن زرده هم مانعی ندارد.
مسئله ۹۹ـ خونی که گاهی موقع دوشیدن شیر دیده می شود نجس است و شیر را نجس می کند.
مساله ۱۰۰ـ خونی که از میان دندانها بیرون می آید، در صورتی که بواسطه ی مخلوط شدن با آب دهان از بین برود، پاک است، و بلعیدن آب دهان در این صورت اشکالی ندارد.
مساله ۱۰۱ـ خونی که به واسطه ی کوبیده شدنِ زیرِ ناخن یا زیرپوست می میرد، چنانچه طوری باشد که دیگر نتوان به آن خون گفت، پاک است، و اگر به آن خون بگویند در صورتی که ناخن یا پوست سوراخ شود، در صورتی که مشقت نداشته باشد، لازم است که برای وضو و غسل، خون را خارج کنند و چنانچه مشقت داشته باشد، لازم است که اطراف آن را به طوری که نجاست پخش و زیاد نشود، بشویند و پارچه یا چیزی مثل آن، بر روی آن بگذارند و آنگاه روی پارچه دستِ تر بکشند.
مساله ۱۰۲ـ در صورتی که شخص نداند که خون، زیرپوست مرده یا اینکه گوشت به دلیل کوبیده شدن به آن حالت درآمده است، پاک خواهد بود.
مساله ۱۰۳ـ چنانچه در موقع جوشیدن و طبخ غذا، ذره ای خون در آن بیفتد، تمام غذا و نیز ظرف آن نجس می شود، و جوشیدن و حرارت و آتش از مطهرات و پاک کننده نیست.
مساله ۱۰۴ـ زردابه ای که در حالت بهبودی زخم از اطراف آن خارج می شود، چنانچه معلوم نباشد که با خون مخلوط شده است یا نه، پاک می باشد.
سگ و خوک
همه اجزاء و اعضای سگ و خوکی که در خشکی زندگی می کنند، از جمله آب دهان آنها نجس است.[۳]
نکنه؛ مالکیه از اهل سنت، تمامی حیوانات زنده از جمله سگ و خوک را پاک می دانند و حنفیه فقط خوک را نجس می‌دانند.[۴]
امام خمینی در مسئله ۱۰۵ به موضوع سگ و خوک پرداخته و حکم آنها را به این شرح بیان کرده است؛
مسئله ۱۰۵ـ سگ و خوکی که در خشکی زندگی می کنند، همه ی اجزای آنها حتی مو و استخوان و پنجه و ناخن و رطوبت های آنها، نجس اند ولی سگ و خوک دریایی پاک هستند.
نکته؛ استفاده از اجزایی مانند موی (سگ و) خوک در اموری که مشروط به طهارت است، مانند ظرف آبِ وضو و غسل و یا لباس نمازگزار جایز نیست، لیکن استفاده از آنها در اموری که مشروط به طهارت نیستند، اشکالی ندارد.
ادرار و مدفوع
ادرار (بول) و مدفوع (غائط) انسان و نیز هر حیوان حرام گوشتی که خونِ جهنده دارد، نجس است. در نجس بودن مدفوع پرندگان حرام گوشتی مانند کلاغ اختلاف نظر است.[۵]
نکته؛ شافعیه و حنفیه از اهل سنت، مدفوع حیوانات حلال گوشت را نیز نجس می دانند و در مورد مدفوع پرندگان، تفصیل دیگری دارند.[۶]
آیه الله خامنه ای ادرار و مدفوع را در دو دسته مورد بررسی قرار داده اند:
الف) نجس
- انسان
- هر حیوان حرام گوشتی که دارای خون جهنده است به جز پرندگان، مانند موش و گربه
ب) پاک
- همه ی حیوانات حلال گوشت، چه اینکه پرنده باشد مانند کبوتر و گنجشک و یا اینکه غیر پرنده باشد مثل گاو و گوسفند.پ
- حیوانات حرام گوشتی که دارای خون جهنده نیستند، مانند ماهی بدون پولک و مار.پ
- پرندگانِ حرام گوشت، مانند طوطی و کلاغ.پ
امام خمینی رحمه الله علیه، احکام مربوط به بول و غائط را در مسائل ۸۴ تا ۸۶ بیان کرده اند:
مسئله ۸۴ـ بول و غائط انسان و نیز هر حیوان حرام گوشتی که دارای خون جهنده است به این معنی که اگر رگ آن را ببرند، خون از آن جستن می کند، نجس است، لیکن فضله ی حیوانات کوچک مانند پشه و مگس که گوشت ندارند، پاک است.
مسئله ۸۵ـ فضله ی پرندگان حرام گوشت، نجس است.
مسئله ۸۶ـ بول و غائط حیوان نجاست خوار، نجس است و همچنین بول و غائط حیوانی که انسان آن را وطی کرده است، یعنی با آن نزدیکی کرده است نیز نجس است، و نیز بول و غائط گوسفندی که استخوان های آن از خوردنِ شیر خوک، محکم شده باشد.
نکته؛ در مورد مسئله ۸۵، آراء امام خمینی و آیه الله خامنه ای متفاوت است. طبق فتوای آیه الله خامنه ای، بول و مدفوع انسان و هر حیوان حرام گوشتِ دارای خون جهنده (خونگرم) نجس است، مگر پرندگان حرام گوشت که فضله‌ی آنان پاک است و بول و مدفوع حیوانات حلال گوشت از جمله پرندگان و غیره پاک است.
منی
یکی دیگر از نجاسات، منی است که احکام خاص خود را دارد:
مَنی هر حیوانی که دارای خون جهنده است، نجس می باشد.[۷]
آیه الله خامنه ای در باب احکام مربوط به منی به دو نکته اشاره نموده اند:
۱. منی انسان نجس است.
۲. چنانچه کسی پس از بول استبرا کند و همراه با آن مایعی خارج شود که نداند منی است یا نه، در صورتی که به منی بودن آن یقین حاصل نکند و نیز خروج آن همراه با علامت های شرعی خروج منی [۸] نباشد، حکم منی را ندارد و پاک خواهد بود.
نکته؛ در بین شاخه های اهل سنت، در مورد نجس بودن منی اختلاف نظر وجود دارد، شافعیه و حنابله آن را پاک می‌دانند.[۹]
مردار
جسد حیواناتی که دارای خون جهنده هستند، میتَه یا مُردار نامیده شده و نجس هستند. بدن انسان مُرده، پیش از اینکه آن را غسل میت دهند، نجس است (نجس بودن آن از همان ابتدای فوت تا زمانی که بدن سرد می‌شود، موضوع مورد اختلاف بین فقهاست[۱۰]).
حیوانات حلال گوشتی که به صورت شرعی ذبح شده اند پاک هستند و تمام اجزای آنها نیز پاکند اما، اجزایی همچون گوشت، چرم، استخوان و ژلاتین حیوانات حلال گوشتی که به صورت شرعی ذبح نشده اند نجس هستند، بنابراین وسایل چرمی که در کشور های غیرمسلمان تهیه شده باشد و بدانیم که به صورت شرعی ذبح نشده اند، هر چند که از حیوانات حلال گوشتی همچون گاو و گوسفند باشند، نجس هستند.[۱۱]
برخی از حیوانات حرام گوشت، چنانچه که با شرایط گفته شده در فقه، تذکیه [۱۲] شوند، پوست و موی آنان پاک می باشد ولی در غیر این صورت، نجس هستند.[۱۳]
آیه الله خامنه ای، مردار را در دو دسته مورد بررسی قرار داده اند:
الف) مردار انسان
مردار مسلمان نجس است به جز در این موارد:
- اجزای بی روح او، از قبیل ناخن و دندان و مو.
- شهید در معرکه باشد.
- او را غسل داده باشند.
مردار انسان کافر:
مردار کافر کتابی(اهل کتاب) نجس است به غیر از اجزای بی روح او از قبیل ناخن و مو و دندان.
مردار کافر غیر کتابی؛ تمام اجزای جسد وی نجس است.
ب) مردار حیوان
مردار سگ و خوک، که تمام اجزای آنها نجس است.
مردار حیواناتی غیر سگ و خوک؛
- خون جهنده دارد؛
اجزای روح دار، مانند گوشت و پوست: نجس است، مگر حیوانی که طبق دستور شرع کشته شده باشد.
اجزای بی روح، مانند مو و شاخ: پاک است.
- خون جهنده ندارد؛ تمام اجزای آن پاک خواهد بود.
نکته ۱. مردار انسان و مردار هر حیوانی که دارای خون جهنده است، نجس می باشد، خواه حرام گوشت باشد و خواه حلال گوشت.
نکته ۲. حیوانی که طبق دستور معین در شرع مقدس، ذبح شده باشد و نیز جسد انسان مرده، پس از انجام غسل میت از شمول حکم مردار خارج هستند و نجس نیستند.
امام خمینی رحمه الله علیه احکام مربوط به مردار را طی مسائل ۸۸ تا ۹۵ رساله توضیح المسائل شرح داده اند:
مسئله ۸۸ـ مردار حیوانی که دارای خون جهنده است، نجس می باشد، خواه خودش مرده باشد و خواه به طریقی غیر از دستوری که در شرع معین شده، آن را ذبح کرده باشند و ماهی؛ به دلیل اینکه خون جهنده ندارد، حتی اگر در آب بمیرد، پاک است.
مسئله ۸۹ـ اجزائی از مردار که روح نداشته اند، مثل پشم و مو و کرک و استخوان و دندان، چنانچه از غیرحیوانی باشد که مانند سگ نجس است، پاک خواهد بود.
مسئله ۹۰ـ چنانچه از بدن انسان یا حیوانی که دارای خون جهنده است، در حالی که زنده است، گوشت یا اجزای دیگری را که دارای روح است، جدا کنند، نجس است.
مسئله ۹۱ـ پوستهای مختصر و جزئی لب ها و یا جاهای دیگر بدن که وقتِ افتادنشان رسیده است، اگرچه آنها را بکنند پاک است، لیکن بنابر احتیاط واجب، باید از پوستی که هنوز زمان افتادنش نرسیده و آن را کنده اند، اجتناب شود.
مسئله ۹۲ـ تخم مرغی که از بطن مرغ مرده خارج می شود، در صورتی که پوست روی آن سفت شده باشد، پاک است، ولی ظاهر آن را باید آب کشید.
مسئله ۹۳ـ چنانچه بره و بزغاله، قبل از آن که گیاه خوار شوند، بمیرند، پنیر مایه ای که در شیردان آنها است، پاک خواهد بود، لیکن باید ظاهر آن را آب کشید.
مسئله ۹۴ـ دواجات روان و روغن و صابون و عطر و واکس و امثال اینها که از خارج می آورند، چنانچه انسان به نجاست آنها یقین نداشته باشد، پاک هستند.
مسئله ۹۵ـ گوشت و پیه و چرمی که در بازار مسلمانان فروخته می شود، پاک است، و همچنین است چنانچه یکی از اینها در دستِ شخص مسلمان باشد، اما در صورتی که بدانند آن فردِ مسلمان از شخص کافری گرفته و رسیدگی نکرده که از حیوانی است که از طریق ذبح شرعی کشته شده یا نه، نجس می باشد.
کافر
یکی دیگر از نجاساتی که در فقه به آن اشاره شده، کافر است:
کافری که در فقه، حکم به نجاست آن شده است به معنای غیر مسلمان است. فقهای شیعه هفت گروه را کافر دانسته و آنها را نجس دانسته اند:
- منکران و تکذیب کنندگان خدا
- مشرکان؛ یعنی کسانی که برای پروردگار یکتا شریک قرار می‌دهند.
- کسانی که با وجود آگاهی از ضروری بودن دین، ضروریات دین را انکار می کنند.
- کسانی که رسالت و نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله را قبول ندارند.
- کسانی که به ائمه اطهار علیهم السلام دشنام دهند و یا با ایشان دشمن باشند؛ مانند خوارج و ناصبیان.
- غُلات؛ یعنی کسانی که یکی از امامان معصوم علیهم السلام را خدا بخواند و یا بگوید که خدا در وجود او حلول کرده است.
- پیروان ادیان آسمانی تحریف شده مانند یهود و مسیحیت البته فقها در این مورد اختلاف نظر دارند[۱۴]
آیه الله خامنه ای، نجاست کافر را در هفت بخش، بررسی کرده اند:
- کسی که اصل توحید یا نبوت و یا یکی از ضروریات دین مبین اسلام، مانند نماز و روزه را انکار کند و یا معتقد به وجود نقصی در رسالت رسول اکرم صلی الله علیه و آله باشد، کافر و نجس است مگر اینکه از اهل کتاب باشد.
نکته: انکار هر کدام از ضروریات دین فقط در صورتی باعث صدق عنوان کفر می‌شود که منجر به انکار رسالت و یا تکذیب نبوت پیامبر اکرم صلوات الله علیه و یا وارد کردن نقصی به شریعت شود.
- کافری که اهل کتاب است، محکوم به طهارت خواهد بود.
نکته: منظور از اهل کتاب، هر آن کسی است که به یکی از ادیان الهی ایمان داشته باشد و خود را یکی از پیروان پیامبری از پیامبران و رسولان الهی بداند و دارای یکی از کتب الهی که بر انبیا علیهم السلام نازل شده است باشد، مانند قوم یهود، نصاری، زرتشتی‌ها و یا صابئین (که ادعای پیروی از حضرت یحیی علیه السلام را دارند و می گویند که کتاب آسمانی او نزد ما موجود است).
- صرف داشتن اعتقاد به رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله برای شمول حکم اسلام کفایت نمی کند، بر این اساس، آن دسته از اهل کتاب که از جهت اعتقادی، به رسالت پیامبر اکرم صلوات الله علیه اعتقاد دارند، ولی طبق روش و عادات نیاکان و پیشینیان خود عمــل می کنند، مسلمان به حساب نمی آیند ولی چنانچه از اهل کتاب باشند محکوم به طهارت هستند.
- شخص مسلمانی که مرتد شده، کافر و نجس است و بر حکم نجس هم باقی خواهد بود، لیکن صِرف ترک صلاه و صیام و سایر واجبات و فرایض شرعی، موجب ارتداد یک مسلمان و کافر شدن و حکم نجاست وی نمی شود و تا وقتی که ارتداد وی اثبات نشده است، حکم سایر مسلمانان را دارد.
- فرقه‌ی«علی اللهی‌ها»، چنانچه بر این اعتقاد باشند که حضرت علی علیه السلام خدا است؛ «تعالی الله عن ذلک علوا کبیرا» و یا اینکه ایشان را شریک خداوند بدانند، کافر و نجس اند.
- چنانچه کسی به یکی از امامان معصوم علیهم السلام دشنام دهد و یا اهانت نماید، کافر و نجس است.
- همه ی پیروان فرقه‌ی گمراه بهاییت محکوم به نجاست هستند.
امام خمینی رحمه الله علیه، احکام مربوط به نجاست کافر را طی مسائل ۱۰۶ تا ۱۱۰ مطرح کرده اند:
مسئله ۱۰۶ـ کافر یعنی کسی که منکر خدا شده است و یا اینکه برای خداوند شریک قرار داده است، یا اینکه پیامبری حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله را قبول ندارد، محکوم به نجاست است. همچنین است چنانچه کسی در یکی از این موارد شک داشته باشد. و نیز کسی که ضرورتی از دین یعنی امری را که مانند نماز و روزه جزء دین اسلام است، منکر شود، البته در صورتی که بداند آن چیز ضرورتی از دین است، و انکار آن امر منجر به انکار خدا یا توحید یا نبوت شود، نجس می باشد، و در صورتی که نداند، احتیاطاً باید از او اجتناب کرد، گرچه لازم نیست.
مسئله ۱۰۷ـ تمام اجزای بدن شخص کافر، حتی مو و ناخن و رطوبت های بدن او نجس است.
مسئله ۱۰۸ـ در صورتی که پدر و مادر و جدّ بچه ی نابالغ کافر باشند، آن بچه هم کافر و نجس است، لیکن در صورتی که یکی از آنها مسلمان باشد بچه پاک خواهد بود.
مسئله ۱۰۹ـ کسی که مشخص نیست مسلمان است یا نه، پاک می باشد، لیکن احکام دیگر مسلمانان را ندارد، به عنوان مثال نمی تواند با زن مسلمان ازدواج کند و نباید در قبرستان مسلمانان دفن شود.
مسئله ۱۱۰ـ چنانچه شخص مسلمانی به یکی از امامان معصوم علیهم السلام دشنام دهد و یا با آنان عداوت و دشمنی داشته باشد، نجس است.
شراب
نجاست بعدی، شراب است. در فقه شیعه، شراب و نیز هر چیزی که انسان را مست کند، در صورتی که به خودی خود روان (مایع) باشد، نجس است[۱۵] و خوردن و نوشیدن آن حرام خواهد بود.[۱۶]
در مورد نجس بودن الکل طبی و صنعتی، بین فقها اختلاف نظر وجود دارد.[۱۷]
خوردن انگور و فشرده ی آن هرگاه به جوش آید، تا زمانی که دو سوم آن تبخیر نشده باشد، حرام است ( البته در نجاست آن اختلاف است) چه اینکه به خودی خود جوش آمده باشد و چه با حرارت، چه مست کننده باشد و چه مست کننده نباشد.[۱۸]
نکته ۱؛ اگر ماده ی مست کننده به صورت مایع نباشد، مانند بنگ و حشیش و … و با مخلوط شدن در آب یا مایع مشابه دیگر، به صورت مایع درآید، در این صورت نجس نیست.
نکته ۲؛ آب انگوری که با آتش، جوشیده شده و هنوز دو سوم آن تبخیر و کم نشده است ولی مست کننده نیست، نجس نمی باشد، لیکن خوردن و نوشیدن آن حرام است.
نکته ۳؛ هرگاه به همراه مقداری غوره، دانه هایی از انگور هم باشد و آب همه ی آنها را بگیرند، در صورتی که حبه‌های انگور بسیار کم باشند و آب آنها در آبغوره مستهلک شود به گونه ای که آب انگور بر آن صدق نکند، با جوشیدن، حرام نخواهد شد، ولی چنانچه حبه‌های انگور به تنهایی به وسیله‌ی آتش جوشانده شوند خوردن آن حرام خواهد بود.
امام خمینی قدس سره الشریف احکام مربوط به نجاست شراب را در مسائل ۱۱۱ تا ۱۱۴بیان کرده اند:
مسئله ۱۱۱ـ شراب و هر چیزی که انسان را مست می کند، در صورتی که به خودی خود روان باشد، نجس است، و چنانچه مانند بنگ و حشیش، روان نباشد، هر چند چیزی در آن بریزند که روان شود، پاک خواهد بود.
مسئله ۱۱۲ـ الکل صنعتی که به منظور رنگ کردن درب و میز و صندلی وامثال اینها بکار می برند، در صورتی که انسان نداند از چیزی که مست کننده و روان است درست کرده اند، پاک می باشد.
مسئله ۱۱۳ـ چنانچه انگور و آب انگور به خودی خود جوش بیاید، حرام است، ولی نجس نیست مگر آن که مشخص شود که مست کننده است، و در صورتی که به واسطه پختن جوش بیاید، خوردنش حرام است لیکن نجس نیست.
مسئله ۱۱۴ـ موادی مانند خرما و مویز و کشمش و آب آنها، چنانچه جوش بیایند پاک، و خوردن آنها حلال است.
فقاع
فُقّاع یا آب جو نیز یکی دیگر از نجاسات ده گانه است.[۱۹]
طبق فتوای امام خمینی، فقّاع که از جو گرفته می شود و به آن آبجو می گویند نجس است، لیکن آبی که به تجویز طبیب از جو می گیرند و به آن ماءالشعیر گفته می شود پاک است.
- عرق جُنُب از حرام
امام خمینی در این جا، به موضوعی اشاره کرده اند که در باب نجاسات قابل تأمل است و آن عرق جنب از حرام است:
مساله ۱۱۶ـ عرق جنب از حرام، نجس نیست، لیکن احتیاط واجب بر آن است که با بدن یا لباسی که به آن آلوده شده است، نماز خوانده نشود.
مساله ۱۱۷ـ چنانچه انسان در موقعی که نزدیکی، حرام است، مثلاً در هنگام روزه ی ماه رمضان، با همسر خود نزدیکی کند، بنابر احتیاط واجب باید از عرق خود در هنگام نماز اجتناب نماید.
مساله ۱۱۸ـ در صورتی که جنب از حرام، به واسطه ی ذیق و تنگی وقت، به جای غسل، تیمم نماید و پس از تیمم کردن و ادای نماز عرق کند، بنابر احتیاط واجب باید از عرقِ خود در هنگام نماز اجتناب نماید، ولی چنانچه بواسطه ی داشتن عذر دیگری غیر از تنگی وقت تیمم کند، اجتناب لازم نیست.
مساله ۱۱۹ـ چنانچه کسی از حرام جنب شود و سپس با حلال خود نزدیکی نماید بنابر احتیاط واجب، باید از عرق خود در نماز اجتناب کند، لیکن در صورتی که اول با حلال خود نزدیکی کرده و بعداً از حرام، جنب شود، عرق او وجوب اجتناب ندارد.
عرق شتر نجاست خوار
عرق شتری که به خوردن نجاست عادت دارد، نجس است و از نظر امام خمینی رحمه الله علیه، یازدهمین نجاست است:
مسئله ۱۲۰ـ عرق شتر نجاست خوار، نجس است، لیکن در صورتی که حیوانات دیگر، نجاست خوار شوند از عرق آنها اجتناب کردن لازم نیست.
نکات تکمیلی نجاسات
- عرق جنب از حرام پاک است، لیکن احتیاط واجب بر این است که با این عرق نماز خوانده نشود.
- عرق بدن و نیز آب دهان کسی که گوشت حرام و نجس (مانند گوشت خوک) خورده، پاک است.
- استفراغ پاک است، چه اینکه از طفل شیرخوار باشد و چه از طفلی که هم شیر می خورد و هم غذا و چه از انسان بالغ.
- رد و اثر کم رنگ خون که پس از شستن لباس، بر روی آن باقی می‌ماند، در صورتی که عین خون نباشد و فقط رنگ آن باقی مانده باشد، پاک است.
احکام نجاسات
امام خمینی احکام کلی نجاسات را در سیزده مسئله شرح داده اند:
مسئله ۱۳۵ـ نجس کردن خط قرآن و یا ورق آن حرام است، و چنانچه نجس شود باید فوراً آن را آب کشی نمود.
مسئله ۱۳۶ـ در صورتی که جلد قرآن نجس شود، چنانچه بی احترامی به قرآن باشد، باید آن را آب کشی نمود.
مسئله ۱۳۷ـ قرار دادن قرآن روی عین نجاست، مانند خون و مردار و … حتی اگر که آن عین نجاست خشک شده باشد حرام است، و برداشتن قرآن از روی نجاست واجب است.
مسئله ۱۳۸ـ نوشتن قرآن با مرکب نجس، و لو یک حرف آن باشد حرام است و چنانچه نوشته شود باید آن را آب بکشند و یا با اعمالی مثل تراشیدن و مانند آن کاری کنند که از بین برود.
مسئله ۱۳۹ـ احتیاط واجب بر آن است که از دادن قرآن به شخص کافر اجتناب کنند، و در صورتی که قرآن در دست اوست، در صورت امکان از او پس بگیرند.
مسئله ۱۴۰ـ چنانچه ورق قرآن یا چیزی که احترام آن لازم است، مثل کاغذی که نام خدا یا پیامبر صلوات الله یا امام معصوم علیه السلام بر آن نوشته شده، در مستراح بیفتد، خارج کردن و آب کشیدن آن اگرچه خرج داشته باشد واجب است، و چنانچه بیرون آوردن آن ممکن نباشد، باید به آن مستراح نروند تا یقین کنند که آن ورق پوسیده شده است. همچنین است اگر تربت در مستراح بیفتد و خارج کردن آن مقدور نباشد، باید تا زمانی که یقین نکرده اند که به کلی از بین رفته نباید به آن مستراح بروند.
مسئله ۱۴۱ـ خوردن و آشامیدن چیزی که نجس است، حرام است، همچنین خورانیدن عین نجاست به اطفال در صورتی که ضرر داشته باشد حرام است، حتی اگر ضرر هم نداشته باشد، بنابر احتیاط واجب باید از آن اجتناب کنند، ولی خوراندن غذاهایی که بعداً نجس شده است به طفل حرام نیست.
مسئله ۱۴۲ـ معامله و فروختن و نیز عاریه دادن چیز نجسی که می شود آن را با آب کشی تطهیر کرد، چنانچه نجس بودن آن را به طرف مقابل نگویند، اشکال ندارد، ولی در صورتی که انسان بداند که خریدار و یا عاریه گیرنده، آن چیز نجس را در خوردن و آشامیدن مصرف می کنند باید نجاستش را به او بگوید.
مسئله ۱۴۳ـ در صورتی که انسان ببیند که شخصی چیز نجسی را می خورد و یا با لباس نجس نماز می خواند، لازم نیست که حتماً به او بگوید.
مسئله ۱۴۴ـ چنانچه قسمتی از خانه یا فرش کسی نجس شده باشد و ببیند که بدن یا لباس یا لوازم دیگر کسانی که وارد خانه ی او می شوند با رطوبت به جای نجس رسیده است، لازم نیست که به آنان بگوید.
مسئله ۱۴۵ـ چنانچه صاحب خانه در اثنای غذا خوردن بفهمد که غذا نجس است، باید به میهمانها بگوید، اما چنانچه یکی از مهمان ها بفهمد، لازم نیست که به دیگران هم خبر بدهد، لیکن اگر طوری با آنان معاشرت دارد که می داند در صورت نگفتن، خود او هم نجس خواهد شد باید بعد از خوردن غذا به آنان بگوید.
مسئله ۱۴۶ـ چنانچه چیزی را که شخص عاریه کرده نجس شود، اگر بداند که صاحب آن مال، آن را در خوردن و آشامیدن استعمال می کند، بر او واجب است که به او بگوید.
مسئله ۱۴۷ـ طفل ممیزی که خوب و بد را تشخیص می دهد، اگر سن تکلیفش هم نزدیک است اگر بگوید که چیزی را آب کشیدم، دوباره باید آن را آب کشید، ولی اگر بگوید چیزی که در دست اوست نجس است، احتیاط آن است که از آن دوری کنند.
راههای اثبات نجاست
نجـس بودن چیـزی از سه طریق اثبات می‌شود:
۱. خود شخص، یقین حاصل کند که چیزی نجس است.
۲. ذوالید یعنی کسی که مالی در اختیار دارد (مانند صاحب خانه، امین، فروشنده و یا خدمتکار) خبر از نجاست آن چیز دهد.
۳. دو شخص عادل بر نجاست آن چیز گواهی دهند.
نکته؛ هرگاه طفلی که در آستانه‌ی رسیدن به سن بلوغ است از نجس شدن چیزی خبر دهد که در اختیار او بوده است، باید سخن او را قبول کرد و به بیان بهتر، قول وی در این باره معتبر است.
راههای نجس شدن چیزهای پاک
برای این که چیز پاکی نجس شود حصول چهار شرط لازم است:
۱. چیز پاک با چیز نجس تماس پیدا کند.
۲. هر دو چیز یا یکی از آن دو چیز رطوبت داشته باشد.
۳. رطوبت مذکور به قدری باشد که سرایت کند.
۴. تماس در داخل بدن موجود زنده نباشد.
نکته ۱- ملاک رطوبت سرایت کننده این است که لزوماً به اندازه ای باشد که هنگام برخورد از جسم مرطوب به جسم دیگر سرایت کند.
نکته ۲- متنجس اول یعنی آن چیزی که با عین نجاست تماس یافته و نجس شده است، چنانچه دوباره با چیزی که پاک است تماس حاصل کند و در این تماس، یکی از آنها تر باشد، آن چیز پـــاک را نجس خواهد کرد، و متنجس دوم یعنی همین چیزی که بر اثر تماس با متنجس، نجس شده است، اگر با چیز پاکی تماس داشته باشد، بنابر احتیاط واجب آن را نجس می کند، ولی متنجس سوم، دیگر هیچ چیز پاکی را با تماس با خود، نجس نمی کند.
نکته ۳- آبی که وارد دهان شده و با خون منجمد شده در لثه تماس حاصل کرده و بعداً از دهان خارج شده است، محکوم به پاکی است، هر چند که احتیاط مستحب پرهیز از آن است. همچنین است غذایی که با آن خون منجمد شده تماس حاصل کرده باشد، بنابراین آن غذا نجس نیست و فرو بردن آن اشکال ندارد و فضای دهان نیز پاک خواهد بود.
نکته ۴- پارچه و امثال آن در صورتی که مرطوب باشند و یک قسمت آن با نجاست تماس پیدا کند، فقط همان قسمت نجس می شود و باید آب کشیده شود و بقیه‌ی جاهای آن پاک است.
پاسخ به برخی سؤالات فقهی درباره نجاسات و احکام آنها [۲۰]
پرسش ۱- آیا اگر مقدار خون کمتر از یک درهم باشد، باعث نجس شدن اشیا می شود؟
پاسخ: نجس می شود ولی می توان با وجود آن نماز خواند.
پرسش ۲- فاصله چاه دستشویی تا چاهی که آب آن برای استحمام و شستشو استفاده می‌شود باید چقدر باشد تا چاه آب نجس نشود؟
پاسخ: در زمین سفت حداقل دو و نیم متر و در زمین سست حداقل سه و نیم متر فاصله باشد.
پرسش ۳- چنانچه حیوانی از یک ظرف، مقداری آب بخورد آیا می‌توان از آن آب استفاده کرد؟
پاسخ: آب نیم خورده ی حیوانات نجسی مانند خوک و سگ نجس است، امّا نیم خورده ی حیوانات حرام گوشت دیگر مانند گربه و جانوران درنده پاک است هرچند که خوردن آن مکروه است.
پرسش ۴- اگر چاقو با ذبیحه [۲۱] کفار در تماس بوده باشد و سپس با آن چاقو نان و امثال آن را ببرند، از باب نجاست و طهارت چه حکمی دارد؟
پاسخ: (اگر ذبیحه نجس العین نبوده باشد) اشکال ندارد مگر آنکه یقین بدانید ذراتی از آن گوشت با چاقو به نان منتقل شده است.
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- غدیری، القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیه، ۱۴۱۸ق، ص۵۷۶.
- جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۳.
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۸۵ش، م۱۰۵.
- جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۲.
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۸۵ش، م۸۴.
- جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۴.
- بنی هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۸۵ش، م۸۷
- علایم منی در مردها:۱. شهوت (حالت خوشایند جنسی که در هنگام ارضای کامل غریزه به وجود می‌آید).۲. دفق (فشار، جَستن)۳. فتور (سست شدن بدن). علائم منی در زنها: تنها شهوت.
- جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۵.
- طباطبایی حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۸۴ق، ج۱، ص۳۳۶.
- بنی هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۸۵ش، م۸۸.
- تذکیه در حیوان حلال گوشت عبارت است از پاک گردانیدن اجزای حیوان و حلال کردن خوردن گوشت آن، و در حیوان حرام گوشت، پاک گردانیدن اجزای آن را گویند.
- توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج۱، ص۴۶۱ و ۵۷۰.
- راشدی، رساله توضیح المسائل نه مرجع، ۱۳۸۵ش، ص۷۱-۷۳.
- توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج۱، ص۸۰، م۱۱۱.
- توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج۱، ص۸۱؛ آیت الله زنجانی: اگر مایعی زیادِ آن مست کننده باشد، مقدار کم آن نیز نجس است. آیت الله بهجت (ره): شراب و هر چیزی که زیاد آن انسان را مست می‌کند، چنانچه به خودی خود مایع باشد نجس و خوردن آن حرام است، اگر چه کم باشد یا مست کنندگی آن خفیف باشد.
- توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج۱، ص۸۰ و۸۱، م۱۱۲.
- الطباطبائی الیزدی، العروه الوثقی، المکتبه العلمیه الإسلامیه، ج۱، ص۵۵.
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۸۵ش، م۱۱۵.
- جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی، دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی
- حیوان ذبح شده
