بررسی نشانهها و ویژگی‌های مومن از منظر قرآن و روایات
در دین مبین اسلام افرادی که به درجه بالایی از ایمان قلبی رسیده‌اند و دارای ویژگی‌های پسندیده خاصی هستند را با صفت مؤمن خطاب می‌کنند. در میان مسلمانان افراد مؤمن کسانی هستند که نسبت به مفاهیم و دستورات دین، اعتقاد و باور قلبی دارند. مؤمنان حقیقی نشانه‌های خاصی دارند که در آیات قرآن و نیز در روایات ائمه (ع) به آنها اشاره شده است. در این مقاله قصد داریم به نشانه‌های مومن که در آیات قرآن و نیز روایات و احادیثی از رسول گرامی اسلام و ائمه (ع) ذکر شده است، بپردازیم. اگر می‌خواهید بدانید که مؤمنان حقیقی دارای چه نشانه‌هایی هستند، تا آخر این مقاله با ما همراه باشید.
مؤمن کیست؟
«واژه مؤمن در لغت به‌معنای اطمینان‌یافته یا آرامش‌یافته آمده است» (۱). این واژه ریشه در فعل “امن” دارد که به مفهوم امنیت، آرامش و رهایی از ترس و اضطراب اشاره دارد. همچنین، «معنای این کلمه را امان‌دهنده و آرامش‌دهنده نیز ذکر کرده‌اند» (۲). این واژه نه تنها در بُعد فردی بلکه در بُعد اجتماعی نیز به معنای ایجاد امنیت و آرامش برای دیگران به کار می‌رود.
«در فرهنگ مسلمانان مؤمنان به کسانی گفته می‌شود که به اصول دین اسلام باور حقیقی دارند و آن را تصدیق می‌کنند» (۳). ایمان واقعی مستلزم پذیرش توحید، نبوت و معاد است. این باور نه تنها درونی، بلکه در عمل نیز باید متجلی شود. به همین دلیل، ایمان صرفاً یک اعتقاد قلبی نیست، بلکه در کردار و رفتار مؤمنان نیز آشکار می‌گردد.
ویژگی‌های مؤمنان در قرآن کریم به تفصیل بیان شده است. مؤمنان در آیات قرآنی همواره در برابر کفار و منافقان قرار داده شده‌اند. کافران به دلیل انکار حقیقت، از صفات مثبت محروم هستند، در حالی که مؤمنان به دلیل تسلیم در برابر حق، از کرامت و فضیلت برخوردارند. در برخی موارد، قرآن کریم منافقان را نیز در برابر مؤمنان معرفی کرده است، چرا که نفاق، به معنای دوگانگی در گفتار و کردار، از بزرگ‌ترین آفات ایمان است.
«به باور برخی از مفسران، مؤمن به کسی گفته می‌شود که به اسلام اعتقاد قلبی و نیز اقرار زبانی دارد و به وظایف دینی خود عمل می‌کند و هر کسی که این صفات (سه صفت یاد شده) را نداشته باشد کافر است و هر فردی که به دروغ اقرار زبانی دارد، اما اعتقاد قلبی ندارد، منافق به شمار می‌رود» (۴). بنابراین، ایمان حقیقی تنها در صورتی محقق می‌شود که فرد نه تنها در قلب، بلکه در زبان و عمل نیز مؤمن باشد.
در قرآن کریم آمده است: «مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمَى وَالْأَصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلًا أَفَلَا تَذَکَّرُونَ» (هود: ۲۴). یعنی «حال این دو گروه (کفر و ایمان) در مثل به شخص کور و کر و شخص شنوا و بینا مانند است، آیا حال این هر دو شخص یکسان است؟! پس چرا متذکر نمی‌شوید؟!». این آیه بیانگر تفاوت بنیادین میان ایمان و کفر است. مؤمنان دارای بصیرت و بینش‌اند، در حالی که کافران گرفتار جهالت و بی‌بصیرتی‌اند.
ایمان حقیقی در زندگی فردی و اجتماعی آثار عمیقی دارد. فرد مؤمن، از سویی آرامش درونی دارد و از سوی دیگر، برای دیگران مایه امنیت و آرامش است. این ویژگی، ایمان را به عاملی بنیادین در ساختار جوامع دینی تبدیل کرده و آن را از یک امر صرفاً فردی به یک پدیده اجتماعی و تمدنی ارتقا داده است.
ویژگی‌ها و نشانه‌های مومن در قرآن
قرآن کریم در آیات متعددی به توصیف نشانه‌های مؤمنان پرداخته است و آنان را با صفاتی والا معرفی می‌کند. در این میان، آیات ۶۳ تا ۷۷ سوره فرقان، آیات ۲ تا ۹ سوره مؤمنون و بسیاری دیگر از آیات قرآنی، صفات و خصوصیات مؤمنان را بیان کرده‌اند. این ویژگی‌ها، نه تنها به ابعاد فردی و معنوی زندگی مؤمنان مربوط می‌شوند، بلکه اثرات اجتماعی و اخلاقی عمیقی را نیز در جامعه بر جای می‌گذارند. در ادامه، برخی از این ویژگی‌ها را بررسی می‌کنیم.
تواضع و بردباری
یکی از مهم‌ترین صفات مؤمنان که در قرآن کریم بر آن تأکید شده، تواضع و بردباری در برابر مردم است. در آیه ۶۳ سوره فرقان آمده است که مؤمنان کسانی هستند که با تواضع بر روی زمین راه می‌روند و در برابر افراد نادان با ملایمت سخن می‌گویند.
«وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا» یعنی «و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند، با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند.»
فروتنی در راه رفتن، نشان‌دهنده اعتدال در رفتار، دوری از تکبر و برخورد ملایم با دیگران است. این تواضع نه تنها در رفتار ظاهری، بلکه در برخوردهای اجتماعی و تعامل با جاهلان نیز تجلی می‌یابد. مؤمنان در برابر نادانان از جدال و مجادله بیهوده پرهیز می‌کنند و با آرامش و متانت پاسخ می‌دهند، که این امر نشانه‌ای از حلم، صبر و عقلانیت آنان است.
عبادت شبانه و شب‌زنده‌داری
یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته مؤمنان، عبادت خالصانه آنان در خلوت شب است. این ویژگی در آیه ۶۴ سوره فرقان ذکر شده است:
«وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِیَامًا» (فرقان: ۶۴).یعنی «و آنان که شب را برای پروردگارشان با سجده و قیام به صبح می‌رسانند.»
این آیه نشان می‌دهد که مؤمنان، تنها در روز و در میان مردم خدا را عبادت نمی‌کنند، بلکه در خلوت شب نیز به راز و نیاز می‌پردازند و با اخلاص کامل، خداوند را عبادت می‌کنند. شب‌زنده‌داری و اقامه نماز در تاریکی شب، نماد ایمان عمیق، ارتباط صمیمانه با خداوند و اخلاص در بندگی است. چنین افرادی از نعمت ذکر و دعا بهره‌مند می‌شوند و این عمل، باعث تقویت روحیه، افزایش بصیرت و نورانیت قلب آنان می‌شود.
پناه بردن به خدا از عذاب آخرت
مؤمنان، همواره به یاد آخرت هستند و از عذاب الهی در قیامت بیم دارند. این دغدغه و نگرانی، آنان را به سوی دعا و استغاثه به درگاه الهی سوق می‌دهد. در آیه ۶۵ سوره فرقان آمده است:
«وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَامًا» (فرقان: ۶۵). یعنی «و آنان که می‌گویند: پروردگارا! عذاب [دوزخ] را از ما بگردان که مسلماً عذاب آن پایدار و همیشگی است.»
این آیه نشان می‌دهد که ترس از عذاب الهی، یکی از نشانه‌های بارز ایمان است. مؤمنان واقعی، برخلاف غافلان و گناهکاران، همواره به یاد قیامت هستند و از خشم الهی بیم دارند. آنها به خوبی درک کرده‌اند که عذاب دوزخ، همیشگی و غیرقابل تحمل است؛ بنابراین، پیوسته از خداوند درخواست نجات و رحمت دارند.
عدم اسراف و بخل
اعتدال در مصرف و پرهیز از افراط و تفریط یکی از اصول مهم در آموزه‌های دینی است که قرآن کریم آن را از ویژگی‌های مؤمنان برمی‌شمارد. در آیه ۶۷ سوره فرقان اسراف نکردن و بخل نورزیدن یکی دیگر از صفات مؤمنان دانسته شده است:
«وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا» (فرقان: ۶۷). «و آنان هستند که هنگام انفاق (به مسکینان) اسراف نکرده و بخل هم نورزند، بلکه احسان آنها در حد میانه و اعتدال باشد».
این آیه نشان‌دهنده نگرش متعادل اسلام به اقتصاد فردی و اجتماعی است. اسراف، به معنای زیاده‌روی و هدر دادن منابع، از عواملی است که به تباهی جامعه و کاهش برکت می‌انجامد. در مقابل، بخل نیز به عنوان عاملی که مانع از جریان صحیح ثروت و کمک به نیازمندان می‌شود، نکوهش شده است. قرآن کریم بر میانه‌روی در انفاق تأکید دارد، زیرا این اعتدال نه تنها فرد را از فقر و تنگدستی حفظ می‌کند، بلکه به افزایش رفاه عمومی و جلوگیری از انباشت ثروت در دست عده‌ای محدود کمک می‌کند.
توحید خالصانه و پرهیز از شرک، قتل و زنا
ایمان به یگانگی خداوند، احترام به جان انسان‌ها و پاکدامنی از اصول اساسی اخلاق و عقاید اسلامی است که مؤمنان واقعی همواره به آن پایبند هستند. آیه ۶۸ سوره فرقان مؤمنان را کسانی می‌داند که خدایی دیگر را با خدای یکتا نمی‌خوانند، انسان محترم را نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند.
«وَالَّذِینَ لَا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا یَزْنُونَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ یَلْقَ أَثَامًا» (فرقان: ۶۸). «آنان هستند که با خدای یکتا کسی را شریک نمی‌خوانند و نفس محترمی را که خدا حرام کرده جز به حق به قتل نمی‌رسانند، و هرگز گرد عمل زنا نمی‌گردند، که هر که این عمل کند کیفر گناهش را خواهد دید».
شرک، بزرگ‌ترین گناهی است که ارتباط انسان با خالق را مخدوش می‌کند و او را از مسیر توحید و هدایت منحرف می‌سازد. قتل نفس محترم نیز از گناهان کبیره‌ای است که امنیت اجتماعی را به خطر می‌اندازد. در کنار این دو، زنا به عنوان عاملی که بنیان خانواده و اخلاق عمومی را تهدید می‌کند، مورد نکوهش شدید قرار گرفته است. این آیه بیانگر سه اصل بنیادین در زندگی مؤمنان است: اعتقاد خالص به خداوند، حرمت جان انسان‌ها و پایبندی به پاکدامنی.
گواهی به ناحق ندادن و بزرگوارانه از لغو گذشتن
راستگویی و پرهیز از شهادت ناحق از شاخصه‌های مهم اخلاقی مؤمنان است. در جامعه‌ای که گواهی دروغ رواج داشته باشد، عدالت خدشه‌دار شده و روابط اجتماعی بر پایه نادرستی بنا می‌شود. از دیگر نشانه‌های مؤمنان، گواهی ندادن به ناحق و بر ناپسند با بزرگواری گذر کردن است.
«وَالَّذِینَ لَا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَامًا» (فرقان: ۷۲). «و آنان هستند که به ناحق شهادت ندهند و هرگاه به عمل لغوی (از مردم غافل) بگذرند بزرگوارانه از آن درگذرند».
این آیه دو بُعد مهم از رفتار اجتماعی مؤمنان را معرفی می‌کند: نخست، اجتناب از شهادت دروغ و گواهی به ناحق که می‌تواند سرنوشت افراد را تغییر داده و عدالت را زیر سؤال ببرد. دوم، بی‌اعتنایی به اعمال لغو و بیهوده که مؤمنان را از هدر دادن وقت و انرژی خود در امور بی‌ارزش بازمی‌دارد. این خصوصیت، نشان‌دهنده سطح بالای اخلاقی و عزت نفس مؤمنان است، چراکه آنان خود را گرفتار نزاع‌ها و بیهوده‌گویی‌های دیگران نمی‌کنند، بلکه با بزرگواری از کنار آن عبور می‌کنند.
اندیشه در آیات قرآن
تدبر و تفکر در آیات الهی یکی از ویژگی‌های مؤمنان واقعی است. قرآن کریم نه‌تنها برای قرائت، بلکه برای تدبر و درک عمیق پیام‌های الهی نازل شده است. مؤمنان، برخلاف افراد بی‌توجه، با دلی آگاه و چشمی بینا در آیات الهی تأمل می‌کنند. اندرز گرفتن از آیات خداوند که در آیه ۷۳ سوره فرقان آمده:
«وَالَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْهَا صُمًّا وَعُمْیَانًا» (فرقان: ۷۳). «و آنان هستند که هرگاه به آیات خدای خود متذکرشان سازند کر و کورانه در آن آیات ننگرند (بلکه با دل آگاه و چشم بینا مشاهده آن کنند تا بر مقام معرفت و ایمانشان بیفزاید».
این آیه بیانگر تفاوت میان مؤمنان و غافلان است. مؤمنان، هنگام شنیدن آیات الهی، آن را با تدبر و تأمل می‌پذیرند و از آن درس می‌گیرند. اما افراد بی‌ایمان و غافل، در برابر این نشانهها کر و کورانه رفتار می‌کنند و بدون درک و بصیرت از کنار آن عبور می‌کنند. بنابراین، تدبر در آیات قرآن نه تنها موجب افزایش معرفت و ایمان می‌شود، بلکه انسان را به سوی کمال معنوی و شناخت عمیق‌تر نسبت به وظایف خود در دنیا و آخرت هدایت می‌کند.
پیشوای پرهیزکاران
یکی از نشانه‌های بارز مؤمنان، اهتمام آنان به سعادت خانوادگی و نقش محوری در هدایت جامعه است. مؤمنان از خداوند درخواست می‌کنند که همسران و فرزندانشان را مایه آرامش و روشنی چشم آنان قرار دهد و خود را پیشوای پرهیزکاران گرداند. «وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا» (فرقان: ۷۴). «و آنان هستند که گویند: پروردگارا، ما را زنان و فرزندانی مرحمت فرما که مایه چشم روشنی ما باشند، و ما را (سر خیل پاکان و) پیشوای اهل تقوا قرار ده».
در این آیه، اهمیت تربیت نسل صالح و اثرات آن در شکل‌گیری جامعه‌ای معنوی و پویا نمایان می‌شود. مؤمن نه تنها به رستگاری شخصی خود اهمیت می‌دهد، بلکه خواهان سعادت خانواده و جامعه نیز هست. همچنین، تقاضای امامت در تقوا به معنای پذیرفتن مسئولیت هدایت مردم به سوی حق و عمل به ارزش‌های دینی است. در نگاه قرآن، پیشوایی شایسته زمانی تحقق می‌یابد که فرد، خود در مسیر تقوا گام بردارد و الگویی برای دیگران باشد.
خشوع در نماز
نماز، ستون دین و محوری‌ترین عبادت در اسلام است که میزان ایمان و ارتباط انسان با خدا را نشان می‌دهد. قرآن کریم از مؤمنان حقیقی به‌عنوان کسانی یاد می‌کند که در نماز خود خضوع و خشوع دارند. «الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ» (مؤمنون: ۲). «آنان که در نماز خود خاضع و خاشعند».
خشوع در نماز، به معنای تمرکز قلبی و توجه کامل به ذات اقدس الهی است. چنین فردی نه تنها در ظاهر، بلکه در باطن نیز خود را در پیشگاه خداوند احساس کرده و از هرگونه غفلت و حواس‌پرتی دوری می‌کند. این حالت، سبب می‌شود که نمازگزار از دنیا و تعلقات آن جدا شده و به خلوص معنوی دست یابد. در روایات، خشوع در نماز از نشانه‌های ایمان کامل و لازمه‌ی تأثیرگذاری نماز در اصلاح رفتار انسان معرفی شده است.
روی‌گردانی از گفتار بی‌فایده و پرداخت زکات
یکی دیگر از ویژگی‌های مؤمنان، پرهیز از گفتار و کردار بیهوده و اهتمام به انجام مسئولیت‌های مالی همچون پرداخت زکات است. «وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» (مؤمنون: ۳). «و آنان که از [هر گفتار و کردارِ] بیهوده و بی فایده روی گردانند».
«وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاهِ فَاعِلُونَ» (مؤمنون: ۴). «و آنان که پرداخت کننده زکات‌اند».
لغو، به هر سخن یا عملی اطلاق می‌شود که فاقد ارزش معنوی یا اجتماعی باشد. مؤمنان با پرهیز از این امور، وقت و توان خود را در مسیر رشد و کمال فردی و اجتماعی صرف می‌کنند. همچنین، زکات یکی از ارکان اقتصادی اسلام است که نه تنها سبب تطهیر مال فردی می‌شود، بلکه در ایجاد عدالت اجتماعی و رفع فقر نقشی حیاتی دارد. این دو ویژگی نشان می‌دهد که مؤمن، هم در حوزه فردی به پالایش روح و ذهن خود اهمیت می‌دهد و هم در بُعد اجتماعی، مسئولیت‌های مالی خود را برای کمک به نیازمندان انجام می‌دهد.
پاکدامنی
یکی از ارزش‌های اساسی در آموزه‌های اسلامی، رعایت پاکدامنی و پرهیز از انحرافات اخلاقی است. قرآن کریم، این ویژگی را به‌عنوان یکی از صفات مؤمنان ذکر کرده است. «وَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ» (مؤمنون: ۵). «و آنان که فروج و اندامشان را از عمل حرام نگاه می‌دارند».
«إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ» (مؤمنون: ۶). «مگر بر جفتهاشان (که زنان عقدی آنها باشند) یا کنیزان ملکی متصرفی آنها که هیچ گونه ملامتی (در مباشرت این زنان) بر آنها نیست».
در این آیات، خداوند بر اهمیت حفظ عفت و پاکدامنی تأکید کرده و تنها روابط مشروع در چارچوب ازدواج را مجاز دانسته است. پاکدامنی نه تنها فرد را از آلودگی‌های اخلاقی مصون می‌دارد، بلکه بنیان خانواده و سلامت جامعه را نیز تضمین می‌کند. در فرهنگ اسلامی، این ویژگی یکی از مهم‌ترین عوامل برای دستیابی به طهارت قلبی و رضایت الهی محسوب می‌شود.
رعایت امانت و عهد و محافظت بر نماز
امانت‌داری و وفای به عهد، دو صفت برجسته‌ای هستند که در آیات قرآن، از ویژگی‌های اصلی مؤمنان دانسته شده‌اند. «وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ» (مؤمنون: ۸). «وآنان که امانت‌ها و پیمان‌های خود را رعایت می‌کنند».
«وَالَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ» (مؤمنون: ۹). «و آنان که بر نمازهاشان (و همه اوقات و شرایط ظاهر و باطن نماز) محافظت دارند».
امانت تنها شامل سپردن اشیای مادی به دیگران نیست، بلکه تعهدات اخلاقی، مسئولیت‌های اجتماعی و حتی دین الهی نیز در زمره امانات قرار می‌گیرند. مؤمن واقعی، فردی است که در ادای حقوق دیگران کوتاهی نکرده و به عهد خود پایبند باشد.
علاوه بر این، محافظت بر نماز، نشان‌دهنده نظم در عبادت و اهمیت دادن به ارتباط همیشگی با خداوند است. این محافظت شامل رعایت اوقات نماز، کیفیت صحیح انجام آن و توجه قلبی در عبادت می‌شود. در واقع، نماز منظم و با خشوع، سبب تقویت ایمان، افزایش معنویت و دوری از گناهان می‌شود.
پرهیز از بدگمانی، غیبت، بدگویی و تجسس
یکی از اصول اساسی در روابط اجتماعی سالم، دوری از بدگمانی، غیبت و تجسس در امور دیگران است. قرآن کریم در آیه ۱۲ سوره حجرات بر این امر تأکید کرده و می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَإِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ» (حجرات: ۱۲). «ای اهل ایمان، از بسیار پندارها در حق یکدیگر اجتناب کنید که برخی ظنّ و پندارها معصیت است و نیز هرگز (از حال درونی هم) تجسس مکنید و غیبت یکدیگر روا مدارید، هیچ یک از شما آیا دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را خورد؟ البته کراهت و نفرت از آن دارید (پس بدانید که مثل غیبت مؤمن به حقیقت همین است) و از خدا پروا کنید، که خدا بسیار توبه‌پذیر و مهربان است».
بدگمانی، به ویژه زمانی که بدون دلیل و شواهد کافی باشد، می‌تواند موجب سلب اعتماد و ایجاد تفرقه میان افراد شود. تجسس در زندگی خصوصی دیگران نیز موجب سلب آرامش و گسترش بی‌اعتمادی در جامعه خواهد شد. از سوی دیگر، غیبت که در این آیه به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه شده است، یکی از رفتارهای ناپسند اخلاقی است که موجب تباهی روابط انسانی و از بین رفتن احترام متقابل می‌شود. پرهیز از این صفات، نه تنها موجب حفظ سلامت روحی و روانی جامعه می‌شود، بلکه زمینه‌ساز ایجاد محیطی آکنده از محبت، احترام و همدلی است.
تسلیم در برابر خداوند
یکی از نشانه‌های بارز ایمان واقعی، تسلیم کامل در برابر اراده الهی و واگذاری امور به حکمت بی‌پایان اوست. قرآن کریم در آیه ۱۲۸ سوره بقره به این ویژگی اشاره کرده و می‌فرماید: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ» (بقره: ۱۲۸). «پروردگارا! ما را [با همه وجود] تسلیم خود قرار ده، و نیز از دودمان ما امتی که تسلیم تو باشند پدید آر».
تسلیم در برابر خداوند، به معنای پذیرش مطلق فرمان‌های او و پرهیز از هرگونه سرکشی در برابر احکام الهی است. این ویژگی، انسان را از اضطراب‌ها و نگرانی‌های دنیوی رها ساخته و او را در مسیر سعادت و آرامش قرار می‌دهد. انسان مؤمن با اعتماد به خدا، همواره در مسیر حق گام برمی‌دارد و به لطف و رحمت الهی امیدوار است. چنین تسلیمی نه تنها در زندگی فردی، بلکه در بعد اجتماعی نیز تأثیرگذار است و موجب گسترش توکل، صبر و استقامت در برابر مشکلات می‌شود.
شهادت‌طلبی
در فرهنگ اسلامی، شهادت یکی از والاترین درجات ایمانی است که نصیب بندگان خالص خداوند می‌شود. قرآن کریم در آیه ۱۵۴ سوره بقره جایگاه والای شهدا را این‌گونه توصیف می‌کند: «وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌبَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِنْ لَا تَشْعُرُونَ» (بقره: ۱۵۴). «و به آنان که در راه خدا کشته می‌شوند مرده نگویید، بلکه [در عالم برزخ] دارای حیات‌اند، ولی شما [کیفیت آن حیات را] درک نمی‌کنید».
شهادت طلبی در اسلام به معنای فدا کردن جان در راه خداوند و دفاع از حقیقت و ارزش‌های الهی است. شهدا، نه تنها جان خود را در راه دین و عقیده خویش ایثار می‌کنند، بلکه با نثار خون خود، جامعه را از ظلم و فساد رهایی می‌بخشند. طبق آموزه‌های اسلامی، شهدا نزد پروردگار مقام ویژه‌ای دارند و به حیات ابدی دست می‌یابند. این نگرش، موجب می‌شود که مؤمنان همواره در راه حق ثابت قدم باشند و در برابر ظلم و ستم سر فرود نیاورند.
امر به معروف و نهی از منکر
یکی از ویژگی‌های مؤمنان، تلاش مستمر آنان برای گسترش نیکی و جلوگیری از فساد در جامعه است. در آیه ۷۱ سوره توبه، خداوند این ویژگی را چنین بیان می‌کند:
«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» (توبه: ۷۱).
یعنی «مردان و زنان با ایمان دوست و یار یکدیگرند؛ همواره به کارهای نیک و شایسته فرمان می‌دهند و از کارهای زشت و ناپسند بازمی‌دارند، و نماز را برپا می‌کنند، و زکات می‌پردازند، و از خدا و پیامبرش اطاعت می‌نمایند؛ یقیناً خدا آنان را مورد رحمت قرار می‌دهد؛ زیرا خدا توانای شکست‌ناپذیر و حکیم است».
امر به معروف و نهی از منکر، تضمین کننده سلامت اخلاقی و اجتماعی جامعه است. اگر این اصل قرآنی در جامعه اجرا شود، بسیاری از ناهنجاری‌ها و بی‌عدالتی‌ها از میان خواهد رفت. مؤمنان حقیقی، نسبت به سرنوشت جامعه خود احساس مسئولیت دارند و با تشویق به نیکی و جلوگیری از فساد، زمینه رشد و تعالی اجتماعی را فراهم می‌سازند.
دوری از ربا
یکی از ویژگی‌های بارز مؤمنان، اجتناب از ربا و معاملات ظالمانه اقتصادی است. قرآن کریم در آیه ۱۳۰ سوره آل‌عمران این مسأله را چنین بیان می‌کند:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَهً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (آل‌عمران: ۱۳۰). «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، ربا مخورید که دائم سود بر سرمایه افزایید تا چند برابر شود، و از خدا بترسید، باشد که رستگاری یابید».
ربا، موجب افزایش فاصله طبقاتی، ظلم اقتصادی و نابودی عدالت اجتماعی می‌شود. قرآن کریم با شدت، رباخواری را نکوهش کرده و آن را یکی از موانع رستگاری معرفی می‌کند. اجتناب از ربا، موجب ایجاد نظام اقتصادی عادلانه و گسترش برکت در اموال خواهد شد. مؤمنان با رعایت این اصل قرآنی، در مسیر کسب روزی حلال گام برداشته و از آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی آن در امان می‌مانند.
نشانه‌های مومن در روایات
ایمان، به عنوان گوهر اصلی حیات معنوی انسان، دارای شاخص‌هایی است که در آموزه‌های اسلامی به طور گسترده مورد توجه قرار گرفته است. قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) معیارهایی دقیق برای شناخت مؤمنان ارائه کرده‌اند که نه تنها شامل اعتقادات درونی، بلکه رفتارهای عملی و اخلاقی آنان را نیز در برمی‌گیرد. بر این اساس، نشانه‌های مؤمن در احادیث گوناگون از معصومان (علیهم‌السلام) بیان شده که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد.
پرهیزگاری در خلوت، شکیبایی و راستگویی در دشواری‌ها
امام سجاد (علیه‌السلام) در حدیثی جامع، پنج ویژگی اساسی مؤمن را بیان می‌کنند:
«لاماتُ المُؤمِنِ خَمسٌ: اَلوَرعُ فِی الخَلوَه وَ الصَّدَقَهُ فِی القِلَّهِ، وَ الصَّبرُ عِندَ المُصیبَهِ وَ الحِلمُ عِندَ الغَضَبِ، وَ الصّدقُ عِندَ الخَوفِ»
«نشانه‌های مؤمن پنج چیز است: پرهیزگاری در خلوت، صدقه در حالت نیازمندی، شکیبایی هنگام مصیبت، بردباری هنگام خشم و راستگویی هنگام ترس» (۵).
این روایت نشان‌دهنده آن است که ایمان تنها در ظاهر و گفتار خلاصه نمی‌شود، بلکه درونی‌ترین رفتارهای انسان را نیز شامل می‌شود. پرهیزگاری در خلوت بیانگر عمق تقوای یک فرد است، چرا که فردی که در خلوت نیز از گناه دوری می‌کند، ایمان واقعی دارد. همچنین، صدقه در زمان نیازمندی نشانه‌ای از ایثار مؤمن است. صبر در مصیبت‌ها، کنترل خشم و راستگویی هنگام ترس، همگی از ویژگی‌های اخلاقی فرد باایمان به شمار می‌آیند.
اقامه نماز، زیارت اربعین و اظهار شعائر دینی
امام حسن عسکری (علیه‌السلام) پنج علامت مؤمن را چنین معرفی کرده‌اند:
«عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاهُ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَهُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ بِالْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ».
«مؤمن دارای پنج نشانه است: اقامه ۵۰ رکعت نماز (یعنی مجموع واجبات و مستحبات)، خواندن زیارت اربعین، در دست راست انگشتر عقیق کردن، در سجده پیشانی را بر خاک نهادن و عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» را بلند گفتن در نماز» (۶).
در این روایت، علاوه بر عبادات فردی همچون نماز، بر توجه به شعائر دینی نیز تأکید شده است. زیارت اربعین به عنوان یکی از نشانه‌های ایمان، نشانگر پیوند مؤمنان با راه و سیره امام حسین (ع) است. همچنین، انگشتر به دست راست داشتن و ذکر «بسم الله» در نماز، از مصادیق تعظیم شعائر الهی محسوب می‌شود.
کمک به نیازمندان و انصاف در رفتار با مردم
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در بیان یکی از معیارهای ایمان، به دو ویژگی مهم اشاره می‌کنند:
«مَن واسَى الفَقیرَ و َأَنصَفَ النّاسَ مِن نَفسِهِ فَذلِکَ المُؤمِنُ حَقّا»
«هر کس به نیازمند کمک مالى کند و با مردم منصفانه رفتار نماید، چنین کسى مؤمن حقیقى است» (۷).
از این حدیث می‌توان دریافت که ایمان نه تنها یک رابطه فردی با خداوند، بلکه یک مسئولیت اجتماعی نیز هست. کمک به فقرا و رعایت انصاف در رفتار، از مهم‌ترین وظایف یک مؤمن در جامعه به شمار می‌آید. این ویژگی‌ها باعث ایجاد عدالت اجتماعی و همبستگی میان افراد خواهد شد.
صداقت و نیکوکاری
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) یکی از بارزترین نشانه‌های مؤمن را راستگویی و انجام کارهای نیک معرفی می‌کنند:
«اَلمؤمِنُ صَدوقُ اللِّسانِ بَذولُ الحسانِ»
یعنی «مؤمن بسیار راستگو و بسیار نیکوکار است» (۸).
راستگویی به عنوان یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های اخلاقی یک مؤمن، نشانه‌ای از صداقت درونی و التزام به ارزش‌های دینی و اخلاقی است. نیکوکاری نیز نشانگر روحیه ایثار و نوع دوستی در فرد مؤمن است که او را به انجام اعمال صالح و خدمت به دیگران ترغیب می‌کند.
پشیمانی از گناه و شوق به نیکی
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حدیثی دیگر فرموده‌اند:
«مَنْ ساءَتْهُ سَیِّئَتُهُ وسَرَّتْهُ حَسَنَتُهُ فَهُوَ الْمُؤمِنِ»
«هر کس از بدى‌اش ناراحت و از خوبى‌اش خوشحال شود، پس او مؤمن است» (۹).
حساسیت قلبی نسبت به اعمال نیک و بد، نشانه‌ای از ایمان درونی فرد است. مؤمنی که از گناه خود ناراحت و پشیمان می‌شود، روحیه‌ای دارد که به سوی پاکی و تقرب الهی گرایش دارد.
نور امید و ترس از خدا در قلب مؤمن
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
«ما من عبدٍ مُومن الّا وَ فی قَلبهِ نُورانِ نورُ خیفَهٍ و نُورُ رَجاء»
«هیچ بنده مومنی نیست جز اینکه در قلب او دو نور وجود دارد: نور بیم و نور امید» (۱۰).
یک مؤمن واقعی همواره میان خوف و رجاء قرار دارد؛ از یک سو، نسبت به اعمال خود مراقبت دارد و از نافرمانی خداوند بیمناک است، و از سوی دیگر، امید به رحمت و مغفرت الهی در دل او زنده است.
وقار، صبر، شکر و قناعت
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حدیثی دیگر، هشت ویژگی برای مؤمن برمی‌شمارند:
«قَالَ رَسُولُ اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم): یا عَلِی ینْبَغِی أنْ یکونَ لِلْمُؤْمِنِ ثَمَانُ خِصَالٍ: وَقَارٌ عِنْدَ الهَزَاهِزِ وَ صَبْرٌ عِنْدَ البَلاَءِ وَ شُکرٌ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ قُنُوعٌ بِمَا رَزَقَهُ اللهُ لاَیظْلِمُ الأعْدَاءَ وَ لاَیتَحَامِلُ لِلاَصْدِقَاءِ بَدَنُهُ مِنْهُ فِی تَعَب وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَهٍ»؛ ای علی، سزاوار است مؤمن هشت صفت داشته باشد: در طوفان‌های حوادث باوقار و در بلاها صبور و در آرامش و آسایش شاکر و به آنچه خدا به او داده قانع باشد، با دشمنانش مدارا می‌کند و بر دوستانش سختی روا نمی‌دارد و بدنش در زحمت و مردم از دست او راحتند» (۱۱).
همچنین، امام صادق (ع) ذکر کرده‌اند که «اَلمُؤمِنُ اِذا غَضِبَ لَم یُخرِجهُ غَضَبُهُ مِن حَقٍّ وَاِذا رَضِىَ لَم یُدخِلهُ رِضاهُ فى باطِلٍ وَالَّذى اِذا قَدَرَ لَم یَأخُذ اَکثَرَ مِمّا لَهُ؛ مؤمن چون خشمگین شود، خشمش او را از حق بیرون نبرد و چون خشنود شود، خشنودیش او را به باطل نکشاند و چون قدرت یابد بیش از حقّ خود نگیرد» (۱۲).
توبه و استغفار
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) درباره بازگشت مؤمن به سوی خداوند می‌فرمایند:
«اَلْمُؤْمِنُ مُنیبٌ مُستَغْفِرٌ تَوَّابٌ»
یعنی «مؤمن بازگشت کننده به خدا، آمرزش‌خواه و توبه‌کننده است» (۱۳).
توبه، یکی از نشانه‌های بارز مؤمن است که او را از سقوط در گناهان نجات داده و به سوی سعادت سوق می‌دهد.
کم حرف و پرکار
در حدیثی دیگر امام کاظم (ع) فرموده‌اند که « اَلْمُؤْمِنُ قَلیلُ الْکَلامِ کَثیرُ الْعَمَلِ، وَ الْمُنافِقُ کَثیرُ الْکَلامِ قَلیلُ الْعَمَلِ؛ مؤمن کم حرف و پر کار است و منافق پر حرف و کم کار» (۱۴).
کلام پایانی
در این مقاله به موضوع انسان مؤمن در دین اسلام و نشانه‌های مؤمن در آیات قرآن کریم و روایات ائمه(ع)پرداختیم. با توجه به آیات قرآن مؤمن دارای صفات و نشانه‌هایی چون پاکدامنی، فروتنی، صبر، شب‌زنده‌داری، اندیشه در آیات الهی، امر به معروف و نهی از منکر، امانت‌داری و… است. در روایات بسیاری نیز به نشانه‌های مؤمنان و ویژگی‌های آنان اشاره شده است. از جمله این که مؤمنان حقیقی بخشنده، راستگو، درستگار، صبور، عادل، پرهیزگار و… هستند. بر این اساس با توجه به آیات و روایاتی که مطرح شد می‌توان مؤمنان حقیقی را شناخت و برای این که از شخصیت مؤمنانه‌ای برخوردار باشیم باید رفتار و گفتار خود را مطابق با نشانهها و صفاتی که در قرآن و روایات معصومین برای مؤمنان ذکر شده است، قرار دهیم تا بتوانیم به صفات و نشانه‌های مؤمنان حقیقی نزدیک‌تر باشیم. امیدوار هستیم که مطالعه این مقاله شما را با ویژگی‌ها و نشانه‌های مؤمنان واقعی بیشتر آشنا کرده باشد.
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی‌نوشت
- داود، واژه‌نامه، تفاوت معنایی کلمات قرآن کریم، ص ۶۵.
- طبرسی، مجمع‌البیان، ج۱، ص ۱۲۰.
- عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه مؤمن. خرمشاهی، دانشنامه قرآن، ج۲، ص ۲۱۸۳.
- حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج۱۳، ص ۱۷۷. قرائتی، تفسیر نور، ج۱۰، ص ۵۰.
- الخصال، ص ۲۴۵.
- وسائل‌الشیعه، ج۱۰، ص ۳۷۳. إقبال الأعمال، ج ۳، ص ۱۰۰.
- خصال، ج۱، ص ۴۷.
- تصنیف غررالحکم و درر الکلم ص ۸۹، ح۱۵۲۱-شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم و درر الکلم، ج۲، ص۹، ح۱۵۹۶.
- وسایل الشیعه، ج ۱۶،ص ۹.
- تفسیر نور الثقلین ، ج ۳ ،ص۱۷۶.
- من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی، محقق، ج۴، ص ۳۵۴.
- اعلام الدین فی صفات المومنین، ص ۳۰۳ ؛ بحارالأنوار(ط-بیروت)، ج۷۵، ص۲۰۹، ح۸۵.
- شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم ج۱ ، ص ۳۴۰، ح ۱۲۸۸.
- مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل ، ج ۹ ، ص ۱۸ – تحف العقول، ص۳۹۷.
