روش های تشخیص جهت قبله در طبیعت

تشخیص جهت قبله، یکی از مسائلی است که حل آن برای هر نمازگزار باایمانی لازم و ضروری است. ممکن است در مکانی باشیم که ابزارهایی مانند قطب نما و جی پی اس و گوشی تلفن همراه و … به درستی کار نکنند و یا اینکه آنها را از دست داده باشیم. در چنین شرایطی، آشنایی با راهنماهای موجود در طبیعت، می تواند کمک شایانی به تشخیص جهت قبله و حتی یافتن مسیر برای افرادی باشد که راه را گم کرده اند. زیرا طبیعت، پر از قطب ‌نما‌ها و نشانه گذاری های مختلف است که با شناخت آن‌ها به سهولت می توان جهت‌های جغرافیایی را شناسایی نمود. پس از جهت یابی، با علم به اینکه در کشور ما، کعبه همواره در جهت جنوب‌غربی قرار دارد، می‌توان به راحتی جهت قبله را تشخیص داد. بنابراین، برای تشخیص جهت قبله با قطب‌نما‌های طبیعی در سایر کشورها، لازم است که موقعیت آن کشور را از نظر جغرافیایی نسبت به کشورعربستان بدانیم. در این مقاله، شما را با راههای تشخیص جهت قبله در طبیعت آشنا خواهیم ساخت، پس با ما همراه باشید.

جهت های جغرافیایی

برای اینکه بتوانیم قبله را تشخیص دهیم، لازم است که با جهت های جغرافیایی آشنا باشیم. کافیست بدانیم که مقصدمان، در کدام سمت قرار دارد، سپس جهت مورد نظر را نسبت به موقعیتی که در آن قرارداریم، مشخص می کنیم. اکنون با جهت های جغرافیایی آشنا می شویم:

اگر رو به شمال(North)  بایستیم، پشت سرمان جنوب (South )، سمت راستمان مشرق(East ) و سمت چپ ( West ) مغرب است. اینها چهار جهت اصلی هستند. البته، بین هر دو جهت اصلی نیز یک جهت فرعی وجود دارد. به عنوان مثال، بین دو جهت جنوب و شرق، جهت جنوب شرقی قرار دارد.

راههای تشخیص جهت قبله در طبیعت

جهت یابی با خورشید

می دانیم که خورشید، از سمت مشرق طلوع و در سمت مغرب، غروب می‌کند؛ اما، این موضوع فقط در اوایل بهار و پاییز صدق می کند و در ماه های دیگر سال، محل طلوع و غروب خورشید، از سمت مشرق و مغرب، کمی انحراف دارد. به گونه ای که در ایام تابستان، شمالی‌تر از شرق و غرب و در فصل زمستان جنوبی‌تر از شرق و غرب است.

تحقیقات نشان داده که در اوایل فصول تابستان و زمستان، محل طلوع و غروب خورشید حداقل به اندازه ۵/۲۳ درجه با محل دقیق مشرق و مغرب، زاویه دارد که این اختلاف، ناشی از اختلاف مداری زمین با همین زاویه است و البته این میزان اصلاً قابل اغماض و چشم پوشی نیست. بنابراین، می توان گفت که این روش نسبتاً غیر دقیق است.

تنها محلی که خورشید همواره از جانب شرق طلوع و در سمت غرب، غروب می‌کند، استوا است. در نیمکره شمالی زمین، به هنگام ظهر نجومی، خورشید دقیقاً در جهت جنوب قرار می گیرد و سایه اجسام در نقطه مقابل یعنی رو به شمال می‌افتد. ظهر نجومی در موقعیت جغرافیایی هرکس، هنگامی است که خورشید به بالاترین نقطه خود در آسمان می‌رسد. در این هنگام است که سایه شاخص به کوچک ترین اندازه خود می‌رسد و پس از آن دوباره بلندتر می شود. حرکت خورشید از سمت شرق به غرب است و این امر، می‌تواند روشی برای تشخیص جهت‌های جغرافیایی باشد.

جهت یابی با خورشید و سایه

روش اول: یک تکه چوب یا میله نسبتاً صافی به طول تقریبی نیم متر یا حداکثر یک متر را به طور قائم در زمین مسطح و صاف فرو می کنیم. نقطه انتهایی سایه شاخص را بر روی زمین، علامت می گذاریم. حدود ۱۰ تا ۲۰ دقیقه بعد نوک سایه چوب، حدود چند سانتی‌متری جابجا شده است. مجدداً محل جدیدِ نوک سایه شاخص را علامت‌گذاری می کنیم. با توجه به اینکه جهت حرکت خورشید در آسمان، از سمت مشرق به مغرب است، جهت حرکت سایه‌اش در روی زمین برعکس می شود یعنی از سمت مغرب به مشرق (در نیمکره شمالی زمین سایه‌ها ساعت‌گَرد هستند). حال اگر دو نقطه ای را که علامت گذاشته ایم، به یکدیگر وصل کنیم، جهت مشرق و مغرب مشخص می شود. نقطه اول مغرب و نقطه دوم مشرق را نشان می دهد. بنابراین، اگر طوری بایستیم که پای چپ مان روی نقطه اول و پای راستمان روی نقطه دوم قرار بگیرد، سمت مقابلمان شمال و پشت سرمان جنوب خواهد بود.

برای تعیین قبله، کافی است هنگامی که روبه سمت جنوب قرار گرفتیم، اندکی به سمت مغرب  یعنی سمت راست خود بچرخیم.

پیدا کردن قبله با چوب و سایه

روش دوم: وسایلی که در این روش لازم داریم، یک تکه چوب صاف به طول حدوداً یک متر و دو قطعه چوب یا سنگ کوچک نوک تیز و یک تکه نخ یا طناب است.

قبل از رسیدن ظهر نجومی، درجه‌بندی را شروع می‌کنیم، به این صورت که ابتدا چوب بلند را به صورت عمود در زمین فرو می‌کنیم. (زمین اطراف چوب باید مسطح و هموار باشد.) سپس یکی از چوب‌ها یا تکه سنگ های کوچک را دقیقاً در نقطه ای که سایه چوب بلند تمام می‌شود، در زمین فرو می‌کنیم. حالا یک سر نخ را به پایه چوب بلند بسته و سر دیگر آن را به چوبِ نوک تیز می‌بندیم به گونه ای که وقتی نخ را کاملاً می‌کشیم، چوب نوک تیز به قطعه دیگری که در خاک فرو کرده‌ایم برسد.

در این مرحله، به کمک چوب نوک تیز، یک نیم دایره بر روی زمین رسم کرده و تا بعدازظهر صبر می‌کنیم. مشاهده می کنیم که تا ظهر سایه، کوتاه و کوتاه‌تر شده و از ظهر به بعد دوباره بلند می‌شود. هنگام ظهر، وقتی که سایه در کوتاه‌ترین حالتِ خود قرار دارد، راستای سایه را بر روی نیم دایره علامت می‌زنیم. در این حالت، سایه راستای شمال جغرافیایی را نشان می‌دهد. سرانجام سایه دوباره بلندتر شده و مجدداً به نیم‌ دایره رسم شده می‌رسد. این نقطه را با چوب نوک تیز علامت می گذاریم.پس از تشخیص جهات با این روش، تشخیص قبله به سهولت امکان پذیر است.

جهت یابی با استفاده از تنه بریده شده درختان

یکی دیگر از راههای تشخیص قبله و جهت یابی، نگاه کردن به حلقه های سنی درختان است. کافیست به تنه بریده شده یک درخت دقت کنیم. سمتی از درخت که حلقه های سنی و دوایر آن تداخل بیشتری با هم دارند و فاصله ی خطوط از هم، کم بود، شمال را نشان می دهد   و سمتی که خطوط دوایرش از هم دورتر هستند، سمت جنوب را نشان می دهد. البته باید توجه داشت که این موضوع در نیمکره جنوبی زمین، برعکس خواهد بود.

تشخیص جهت قبله با دقت در جهت رویش خزه درختان

در جاهایی مثل جنگل‌ها و دره های سرسبز و پردرخت، که دیدن نور خورشید، همیشه امکان پذیر نیست، می توان با دقت به جهت رویش خزه ها بر روی درختان، قبله را تشخیص داد. از آنجایی که خزه‌های روی درختان، در سمت سایه بیشتر رشد می‌کنند، پس سمتی که خزه‌ها رشد کرده اند، جهت شمال را نشان می‌دهد.

یافتن جهت قبله با توجه به لانه مورچه ها

شاید شما هم لانه ی مورچه ها را در طبیعت دیده باشید. مقداری خاک که از تونل های زیرزمینی لانه مورچه ها خارج شده، جلوی درِ لانه انباشته شده است. مورچه‌ها به‌صورت غریزی، بیشتر خاکی را که از درون لانه خارج می کنند، در جهت شمال درِ لانه انباشته می کنند تا لانه آن‌ها آفتابگیر باشد؛ البته، خاک‌های خارج شده را دورتا دورِ لانه می ریزند، ولی خاکِ قسمت شمالی بیشتر است.

پیدا کردن قبله با توجه به مسیر حرکت رودها

مسیر جریان بسیاری از رودها و نهرهای جاری، در نیم کره شمالی کره زمین، به سمت جنوب و استواست، بنابر این مخالف آن سمت شمال و طرفین مشرق و مغرب را نشان می دهد، اما این نشانه، زیاد کاربردی نیست زیرا استثنائاتی هم وجود دارد مثلاً رود بزرگ نیل به سوی شمال در جریان است و به دریای مدیترانه می ریزد و یا در محل پیچ و تابی از سمت مسیر رود هستید.

تعیین قبله در طبیعت با توجه به انباشت برف و ماسه

دیگر نشانه ای که می توان با توجه به آن، جهت قبله را تشخیص داد، میزان انباشت برف است. در هوای برفی، آن سمت از اجسام که برف بیشتری در آن انباشته شده است، سمت شمال را نشان می دهد. البته این روش، زمانی به کار می آید که جمع شدن برفِ بیشتر در یک نقطه از زمین، به دلیل پستی و بلندی های سطح زمین نبوده باشد.

انواع مختلف تلماسه در بیابان ها نیز می تواند به همین صورت، ما را در جهت یابی راهنمایی کند، کما اینکه شکل این تلماسه ها، جهت باد غالب را برای ما نمایان می سازد. باد غالب و دانستن جهت وزش آنها، نشانه دیگری است که ذیلاً به آن خواهیم پرداخت.

جهت یابی از طریق باد

• • باد غالب، بادی است که وزش آن مدت طولانی تری ادامه داشته و در جهت خاصی می وزد. از طریق شناخت جهت بادهای غالب می توان، چهار جهت جغرافیایی اصلی را تشخیص داد.
  • باد غالب در مناطق آب و هواییِ معتدل، هم در قطب شمال و هم در قطب جنوب عموماً از سمت غرب می وزد.
  • باد غالب در مناطق گرمسیری، عموماً از ناحیه ای بین مناطق شمال شرقی و جنوب شرقی می وزد.
  • باد غالب در مناطق استوایی، غالباً از سمت مشرق جریان دارد.

تشخیص جهت قبله با استفاده از ساعت مچی

ساعت مچی عقربه ای، می تواند ما را در تعیین جهت قبله و جهت یابی، راهنمایی و کمک کند، به این صورت که ابتدا:

• • ساعت مچی را به صورت افقی به سمت خورشید بگیرید به گونه ای که عقربه ساعت شمار، در امتداد جهت تابش نور خورشید قرار بگیرد.
  • از مرکز ساعت به سمت ساعت ۱۲ یک خط فرضی رسم کنید.
  • نیم ساز زاویه ای که بین عقربه ساعت شمار و عدد ۱۲ ایجاد می شود، سمت جنوب و جهت مخالف آن، سمت شمال را نشان می دهد.

نکته: اگر ساعتی که در اختیار دارید، عقربه ای نیست، خودتان ساعت را به صورت عقربه ای روی یک کاغذ بکشید و ادامه کارهای گفته شده را به منظور جهت یابی انجام دهید.

ساخت قطب نما برای جهت یابی در طبیعت

با چند ابزار ساده، می توانیم یک قطب نما درست کرده و جهت یابی کنیم به این صورت که:

• • ابتدا یک سنجاق سبک را با مالش به یک پارچه پشمی، به حالت مغناطیسی درمی آوریم.
  • در مرحله بعد، این سنجاق را که با استفاده از روغن چرب کرده و یا در زیر آن یک تکه کاغذ یا برگ درخت قرار داده ایم، به آرامی روی آب قرار می دهیم تا سنجاق به زیر آب فرو نرود.
  • مشاهده خواهیم کرد که سنجاق شروع به چرخیدن می کند و در جهت شمال – جنوب می ایستد. البته این روش، زیاد کاربردی نیست و فقط برای صحت سنجی با قطب نما و سایر روش ها مورد استفاده قرار می گیرد زیرا معلوم نمی شود که کدام سرِ سنجاق شمال را نشان می دهد و کدام جنوب را؟!

تشخیص جهت قبله از روی سازه های اسلامی

تشخیص جهت ها در کشورهای اسلامی، بسیار راحت تر از سایر کشورها است، زیرا بسیاری از سازه های اسلامی مانند محراب مساجد و امامزاده ها و یا قبرستان ها و… در پیدا کردن جهت ها و قبله، ما را راهنمایی می کنند.

• • توجه به محراب امامزاده ها و مساجد که جهت جنوب غربی را که همان سمتِ قبله می شود، به ما نشان می دهند، می تواند ما را در جهت یابی صحیح راهنمایی کند.
  • مسلمانان، اموات خود را در قبر، بر روی دست راست و به سمت قبله قرار می دهند، پس برای پیدا کردن جهت های جغرافیایی و قبله، کافیست به سنگ قبرها توجه کرد. وقتی بالای سنگ قبر می ایستیم، سمت چپمان، جهت قبله یعنی سمت جنوب غربی را نشان می دهد.
  • طبق احکام شرعی در دین اسلام، انسان نباید در زمان تخلی، پشت و یا رو به سمت قبله باشد، از این رو، غالباً سنگ دستشویی‌ها در کشورهای مسلمانان، یک زاویه تقریباً ۹۰ درجه‌ای با جهت قبله دارد.

جهت یابی قبله با استفاده از هلال ماه

جهت یابی از طریق هلال ماه از دو طریق، امکان پذیر است؛

1. 1. برآمدگی هلال ‌ماه، در نیمه اول هر‌ماه، سمت مغرب و در نیمه دوم هر‌ماه، سمت مشرق را نشان می‌دهد. اما، چنانچه ندانیم که در نیمه اول ماه هستیم یا در نیمه دوم آن، کافی است که با یک خط فرضی، دو سرِ هلال ماه را به هم وصل کرده و به سمت پایین ادامه دهیم. در صورتی که شکل به دست آمده، حرف انگلیسیp» » را نشان داد، برآمدگی هلال ماه، سمت مغرب را نشان می‌دهد ولی در صورتی که شکل به دست آمده، حرف انگلیسی «q » را نشان داد، برآمدگی هلال ماه، جهت مشرق را نشان خواهد داد. این روش در تمام شب های ماه، به جز شب‌هایی که قرص ماه کامل است، قابل اعتماد است. وقتی که ماه به صورت قرص کامل است، می‌توان از طریق توجه به حرکت ظاهری ماه که از سمت مشرق به جانب مغرب است، جهت ‌یابی کرد.
   2. در شبهای مهتابی، مانند روش خورشید و سایه، چوب صافی را در داخل زمین فرو کرده و نقطه انتهایی سایه ی چوب را علامت گذاری می کنیم. حدود ده دقیقه بعد، دوباره این کار را تکرار می کنیم. دو نقطه ی به دست آمده را به هم وصل می کنیم. خط حاصل، نشان دهنده مسیر مشرق به مغرب است.

تعیین جهت قبله از روی ستارگان

ستاره قطبی

در هنگام شب، یکی از راه‌های تشخیص قبله، کمک گرفتن از ستاره قطبی است. ستاره قطبی، جهت شمال را نشان می‌دهد، لیکن پیدا کردن آن در آسمان، با دشواری صورت می گیرد. برای پیدا کردن ستاره قطبی، ابتدا باید دب اکبر را پیدا کنیم. هفت ستاره‌ای که مانند شکل یک ملاقه در کنار هم قرار گرفته‌اند، دب اکبر نامیده می شوند. چنانچه دو ستاره آخر را که دسته ‌ملاقه هستند، با یک خط فرضی به هم وصل کرده و حدوداً پنج برابر ادامه دهیم، به ستاره قطبی خواهیم رسید. اولین ستاره صورت فلکی ، معروف به دب اصغر(خرس کوچک)، همان ستاره قطبی است.

ستاره قطبی را از طریق صورت فلکی ذات الکرسی نیز، می توان یافت. این صورت فلکی، پنج ستاره دارد، که به شکل M یا W در آسمان دیده می شوند. برای پیدا کردن ستاره قطبی، ستاره وسطی W  یعنی رأس زاویه میانی را به اندازه پنج برابر فاصله اش نسبت به ستاره های طرفین، به سمت جلو ادامه می دهیم. دب اکبر و صورت فلکی ذات الکرسی تقریباً رو به روی هم قرار گرفته اند، بنابراین، می توان با یافتن یکی از آنها، دیگری را نیز یافت.

خوشه پروین

تعداد ۱۰ تا ۱۵ ستاره هستند که در یک قسمت از آسمان جمع شده اند. این ستاره‌ها شکلی شبیه به خوشه انگور را تداعی می کنند از این رو، به خوشه پروین موسوم شده اند. ستاره های خوشه پروین، از سمت مشرق به سمت مغرب کشیده شده اند. دم این خوشه انگور، همواره به سمت مشرق است و به کمک آن می توان جهت‌یابی کرد. البته این روش، بیشتر در مناطق بیابانی و کویری که غالباً آسمانی تاریک و پرستاره دارند، کاربرد دارد. در فضای شهری به دلیل نورهای زیاد غیرطبیعی، تشخیص آنها امر دشواری است.

ستارگان بادبادکی

تعداد هفت یا هشت ستاره هم هستند که از سمت مشرق به سمت مغرب کشیده شده اند. این ستاره ها شکلی شبیه به بادبادک یا علامت سؤال دارند. جهت یابی از طریق آنها، بسیار آسان است، زیرا دنباله این بادبادک جهت جنوب را نشان می‌دهد و با کمی چرخش به سمت راست(مغرب) می‌توانیم قبله را پیدا کنیم.

این صورت فلکی، پنج ستاره دارد، که به شکل M یا W در آسمان دیده می شوند. برای پیدا کردن ستاره قطبی، ستاره وسطی W  یعنی رأس زاویه میانی را به اندازه پنج برابر فاصله اش نسبت به ستاره های طرفینش، به سمت جلو ادامه می دهیم. دب اکبر و صورت فلکی ذات الکرسی تقریباً رو به روی هم قرار گرفته اند، بنابراین، می توان با یافتن یکی از آنها، دیگری را نیز یافت.

کهکشان راه شیری

این کهکشان، متشکل از توده عظیمی از ستارگان است که از سمت شمال شرقی به جنوب غربی کشیده شده اند. این اجتماع عظیم از ستارگان، در جهت جنوب غربی پهن تر و در سمت شمال شرقی، باریک تر است و با نزدیک شدن به ساعات پایانی شب، قسمت پهن راه شیری (جنوب غربی) به طرف مغرب متمایل شده و انحراف می یابد.

تشخیص جهت قبله در دو روز خاص از سال

روش دیگری نیز برای تعیین قبله وجود دارد که در محدوده زمانی خاصی قابلیت اجرا دارد، زیرا این روش را فقط در ۲ روز از سال می توان اجرا کرد. در روز‌های هفتم خرداد و بیست و پنجم تیر، هنگام ظهر شرعی (اذان ظهر) به وقت مکّه، خورشید دقیقاً قائم بر کعبه است و این امر باعث می‌شود که شاخص در مکه، سایه نداشته باشد. بنابراین، فرد در هر مکانی که قرار داشته باشد، جهت خلاف سایه اش، یعنی درست رو به سمت خورشید، جهت دقیق قبله را نشان می‌دهد.

برای اینکه تعیین قبله در این روش، به درستی انجام شود، می‌توان از یک وسیله (چوب یا میله) به صورت عمود بر زمین استفاده کرد، به این صورت که خلاف جهت سایه آن، جهت قبله را مشخص می کند. ظهر شرعی مکّه به وقت رسمی ایران، در روز ۷خرداد، ساعت ۱۳:۴۸ و در روز ۲۵ تیر ماه، ساعت ۱۳:۵۷ است و لذا، تعیین جهت قبله باید در این اوقات انجام شود.

جهت یابی از روی دیوار خرابه ها

جالب است بدانید که قسمتی از دیوار‌های خرابه‌ها، معمولاً به‌ طور طبیعی، خیس و مرطوب می‌شود و آثار و بقایای ریزش خاک در آنها دیده می شود. این رطوبت، غالباً جهت شمال را نشان می‌دهد.

کلام آخر

در این مقاله تلاش نمودیم تا روش های مختلفی را برای پیدا کردن قبله به شما معرفی کنیم. سعی کنید جهت اطمینان از دو الی سه روش ترکیبی برای پیدا کردن قبله استفاده کنید.