سیری در منظومه نماز – نوشته دکتر زرهانی

به گزارش روابط عمومی ستاد اقامه نماز نوشته دکتر زرهانی، قائم مقام ستاد اقامه نماز با نام سیری در منظومه نماز منتشر شد.

سیری در منظومه نماز

« الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَهُ الْأُمُورِ » (حج ۴۱) نماز در قرآن در کنار سایر ارزش ها مکرر ذکر شده است. صلاه از یک زاویه به منزله خورشیدی است که گرداگرد آن ستاره هایی از کارهای نیک و فضائل و عبادات حرکت می کنند. نماز منفصل از ابعاد و اجزاء نظام اعتقادی و اجتماعی اسلام نیست بلکه هسته مرکزی منظومه ارزش های الهی و آخرین سفارش از وصایای انبیاءاست و در پیوند و تعامل با اعمال صالح و سر سلسله حسنات است. نماز رابطه انسان با خویشتن خویش و خدای حکیم و جامعه را تنظیم می کند و با همنشینی با مجموعه ای از صفات نیک و اعمال صالح با حدود و قلمروی وسیع جامعیت دین خدا را نشان می دهد و به نماز گزار پیام می دهد که نماز در اصلاح مناسبات اجتماعی و ارتقاء کارآمدی امت مسلمان نقش آفرین و اثر گذار است. تعلیم و فهم درست این حقایق آثار تربیتی و اجتماعی سازنده ای در بر دارد و بینش مسلمان را وسعت می دهد. در این مجال به اختصار پیوند نماز با برخی از ارزش ها ذکر می شود.

در آیه صدرالذکر به رسالت تمکن یافتگان برای اقامه نماز تصریح شده است و بر اقامه نماز همراه با پرداخت زکات و امر به معروف و نهی از منکر تأکید گردیده است. همراهی و پیوند نماز و زکات در برنامه و رسالت و حیات طیبه همه پیامبران الهی یافت می شود. در آیه شریفه ۳۱ سوره مبارکه مریم از قول حضرت عیسی می خوانیم : « وَجَعَلَنِی مُبَارَکًا أَیْنَ مَا کُنْتُ وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ مَا دُمْتُ حَیًّا »  زکات از بین ارزش ها و عبادات بالاترین میزان همنشینی با اقامه نماز را در قرآن دارد. ذکر کلمه زکات بیست و هفت بار در کنار نماز در قرآن مجید بیانگر اهتمام شریعت به اصلاح امور دنیوی و اخروی و بهسازی معاش و معاد مسلمین می باشد.

در آیه شریفه ۳۷ سوره انیبیاء « وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاهِ وَإِیتَاءَ الزَّکَاهِ  وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ » اقامه نماز در کنار ارزش هایی مثل هدایت و انجام کارهای نیکو و پرداخت زکات و عبادت خداوند ذکر شده است. در آیه (شریفه ۴۵ سوره عنکبوت) به حکمت اقامه نماز در باز دارندگی از ارتکاب فحشاء و اعمال زشت و عظمت یاد خدا پرداخته شده است. این حقیقت نشانگرآن است که آثار سازنده نماز منجر به تهذیب نفس و ترک معاصی و تقرب به خدا    می شود. در این صورت در جامعه ای که نماز در آن اقامه می شود طبعاً دامنه رواج فحشاء و منکر کم می شود. این حکمت به وضوح در قرآن به این صورت بیان شده است : « اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاهَ إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ  وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ »

هرگاه انسان مسلمان روزی پنج بار با معرفت نماز را اقامه کند و سالیان متمادی به استمرار این ارتباط با خدای یگانه ادامه بدهد نسبت به معاصی دافعه پیدا می کند و دیگران را هم از افتادن به ورطه گناهان باز می دارد. در آیه شریفه ۱۲ از سوره مائده آمده است :

« وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاهَ وَآتَیْتُمُ الزَّکَاهَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِی وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَلَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ  فَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَالکَ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِیلِ »

در این آیه نماز در کنار ارزش ها و اعمال صالح دیگری نظیر پرداخت زکات و ایمان به پیامبران و اعزاز آنان و قرض الحسنه لوجه الله به منزله شرایط  استقرار در معیت الهی و رستگاری ذکر شده است.

در آیه ۲۸ سوره رعد آمده است: « الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب »

در این آیه یکی از حکمت های نماز که مصداق ذکر الهی است یعنی آرامش باطنی و اطمینان قلب بیان شده است. همانطور که نماز بازدارنده از افتادن به مهلکه فحشاء و منکر است اطمینان قلبی هم به نماز گزار اعطاء می کند و در کنار سجیه ای مثل صبرمنبع یاری رسانی و کمک به مقیمین الصلاه هم به حساب می آید.خداوند حکیم در آیه ۴۵ سوره بقره می فرماید: « وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاهِ  وَإِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ » در این آیه استعانت از خدا با صبر و صلاه مورد تاکید قرار گرفته است و با ظرافت نسبت توفیق برای اقامه نماز وخشوع در برابر پروردگار نیز روشن گردیده است.بسیاری از بزرگان و اهل معنا وقتی با مشکل لاینحلی مواجه می شوند با استعانت از نماز موفق به عبور از بحران می شوند.

«قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ  وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ  کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» (اعراف ۲۹) در این آیه شریفه مسجد به منزله مکان عبادت و اقامه نماز در کنار اقامه عدل و پای بندی به قسط و اخلاص در دین داری و پرستش خدا و توجه به معاد آمده است و پیوند مسجد و نماز و عدل و مبداء و معاد نمایان گردیده است. در آیه شریفه ولایت که به اعتقاد علماء و مفسران بزرگ اهل سنت مثل طبری و زمخشری و ثعلبی و نسائی و سیوطی در شان امام علی (علیه السلام) نازل شده است، پیوند نماز با انفاق و زکات و کمک به نیازمندان مشهود است. در آیه شریفه « إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ » نسبت نماز و ولایت و رسیدگی به فقراء حتی در حین رکوع و در گرماگرم راز و نیاز با خدا ذکر شده است و نشان  می دهد که ولی خدا نماز را در پیوند با زکات می بیند و لمرضات الله و در اوج استغراق در ذکر الهی و در هنگامه معراج وصال به داد سائل می رسد. در هیچ مکتبی چنین عظمت شگفت انگیزی یافت نمی شود. در آیه ۳ سوره بقره پیوند نماز با تقوا و ایمان به غیب و انفاق بیان شده است : « الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ » و اهل معنا می دانند که یکی از مصادیق بارز ایمان به غیب اعتقاد به ظهور قائم آل محمد امام مهدی موعود (علیه السلام) است که عهده دار اقامه عدل است. کما اینکه پیامبر اعظم ( ص) می فرمایند : « فَإِذَا عَجَّلَ اللَّهُ خُرُوجَ قَائِمِنَا » (عجل الله تعالی فرجه الشریف) « یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً … طُوبَی لِلصَّابِرِینَ فِی غَیْبَتِهِ طُوبَی لِلْمُقِیمِینَ عَلَی مَحَجَّتِهِم أُولَئِکَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ قَالَ : الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ » ( بحارالانوار )

در آیه ۸۳ سوره بقره پیوند نماز با زنجیره ای از ارزش ها نمایان است. خداوند حکیم می فرماید :  « وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ » در این حکمت الهی نماز در منظومه ای از فضائل و اعمال صالح و عقاید پر فروغ مثل توحید و نیکی به پدر و مادر و احسان به نزدیکان و یتیمان و خوش سخنی با مردم و پرداخت زکات می درخشد و نشان می دهد ابعاد اعتقادی و اجتماعی نماز چه وسعت و چشم انداز باشکوهی دارد.

نکته ظریفی که نباید مغفول بماند این است که هر مسلمانی و هر انسانی به طور طبیعی دارای والدینی است که باذن الله او را متولد کرده اند و شایسته احترام و احسان و تکریم اند و شکرگزاری از خدا و آنان واجد اهمیت و مسبب کسب توفیق به شمار می آید. افزون بر آن هرکدام از آحاد امت اسلامی از والدینی معنوی برخوردارند که اطاعت از آنان واجب و سرمایه سعادت جاودانی است. امام حسن عسکری (علیه السلام) در معرفی آن والدین آسمانی می فرماید : «قَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِب (علیه السلام) سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ : أَنَا وَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّهْ وَ لَحَقُّنَا عَلَیْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ وَالِدَیْهِمْ فَإِنَّا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَی دَارِ الْقَرَارِ وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِیَّهْ بِخِیَارِ الْأَحْرَارِ » به موجب این سخن حکیمانه انسان مسلمان در طول زندگی ضمن خدمت به پدر و مادر باید از رسول الله (صلی الله علیه و آله) و امام علی (علیه السلام) و فرزندان معصوم آن ولی خدا اطاعت کند.

در همین باب در بحارالانوار آمده است : « الصّادق (علیه السلام)- وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ : الْوَالِدَانُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) یعنی ) امام صادق (علیه السلام) : والدین، محمّد ( صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) می‌باشند. »

آن چه را که در اثر تدبر در این آیه دریافت می شود به اختصار این است که نمازگزار یکتاپرست فقط خدا را شایسته پرستش می داند و به پدر و مادر و ایتام و درماندگان احسان و نیکی روا می دارد و با مردم با ملایمت و زیبایی سخن می گوید و به تزکیه مال خود توجه دارد و زکات می پردازد و در اموال خود حق معلوم و معینی برای سائل و محروم دارد و با یک نگرش عمیق تر پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) و امام علی (علیه السلام) را والدان امت به شمار می آورد و پس از ارتحال خاتم المرسلین، به استناد آنچه که بیان شد و اسناد معتبر دیگر مثل آیه ولایت و حدیث منزلت مولای متقیان و حیدر کرار را امام مفترص الطاعه و والد و هادی و رهبر امت می داند و در عصر غیبت ولی امر مسلمین را والد و امام و رهبر جامعه اسلامی قلمداد می کند و در برابر اوامر و نواهی نایب الامام تمکین روا می دارد. چنین است که اقامه کننده نماز در هنگامه بحران ها و فتنه ها به بیراهه نمی رود و با تبعیت از ولی امر و نصب العین قرار دادن فرمان خدا و پیعمبر و با بصیرت حق را از باطل جدا می کند و خود و دیگران را در کمند منازعات گرفتار نمی کند و با اتکاء به معارف و هدایت های مستنبط از این آیه سرشار ازحکمت راه را از چاه تشخیص می دهد. خداوند می فرماید:  « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ  فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ  ذَلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلًا » ( نساء ۵۹ )

پیش از این با تأمل در آیه ولایت : « إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ » روشن شد که پیوند وثیق و معناداری بین ولایت و اقامه نماز و انفاق و دستگیری از درماندگان وجود دارد و ولایت علی (علیه السلام) که در امتداد ولایت عظمای الهی و ولایت رسول الله (صلی الله علیه و آله) استقرار دارد ضامن اصلاح امور معنوی و مادی امت اسلامی است. اینجاست که حکمت ابتنای اسلام بر اهم عبادات و ولایت آشکارتر می شود امام محمد باقر (علیه السلام) به نقل از کافی نسبت عبادات با ولایت را این گونه ترسیم می فرمایند: « بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى اَلصَّلاَهِ وَ اَلزَّکَاهِ وَ اَلْحَجِّ وَ اَلصَّوْمِ وَ الْوَلَایَهِ وَ لَمْ یُنَادَ بِشَیْءٍ کَمَا نُودِیَ بِالْوَلَایَهِ فَأَخَذَ اَلنَّاسُ بِأَرْبَعٍ وَ تَرَکُوا هذِهِ یَعْنِی الْوِلَایَهَ:

شیخ الانبیاء ابراهیم خلیل (علیه السلام) که خود پرچمدار اقامه دین و اقامه کتاب و اقامه عدل و اقامه نماز و طلایه دار توحید است در مقام دعا از خداوند می خواهد که او و فرزندانش را از اقامه کنندگان نماز قرار دهد: « رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلَاهِ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی  رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ » این نیایش بیانگر عظمت نماز و نیاز بنی آدم به اقامه این فریضه الهی است. هرچند فطرت توحیدی انسان مشتاق نیایش و برقراری ارتباط با ماوراءالطبیعه است، لیکن نفس سرکش و راحت طلب گاهی از آدمی سلب توفیق می کند و او را به کمند غفلت و فراموش کردن یاد خدا می اندازد. از این رو برای بیدار کردن فطرت ها و و ترغیب افراد خانواده و فرزندان به اقامه نماز هم باید دعا کرد و هم صبوری و مداومت به خرج داد آن گونه که خداوند می فرماید : « وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا  لَا نَسْأَلُکَ رِزْقًا  نَحْنُ نَرْزُقُکَ  وَالْعَاقِبَهُ لِلتَّقْوَى » ( طه ۱۳۲) همنشینی و ملازمت صلاه و اصطبار نشان می دهد که معلمان معارف نماز و مربیان نسل نو باید با صبر و پایداری به تعلیم و ترغیب متربیان همت گمارند و با مداومت و ملایمت آنان را به اقامه نماز تشویق کنند.

در آیه ۶۵ سوره مریم هم اصطبار در کنار عبادت آمده است. خداوند حکیم می فرماید : « السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ  هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیًّا » پیوند صبر و عبادت بیانگر ضرورت برخورداری از اراده ای قوی برای اقامه نماز و ترویج و تعلیم آن است و برای متقاعد و منقاد کردن نفس خویش و اثر گذاری بر دلهای کم بهره از خشوع و خشیت افراد تازه کار باید ایستادگی کرد و در برانگیختن آنان به اقامه نماز پایمردی نشان داد.ذر

در آیه شریفه ۵۵ سوره مریم در توصیف سیره حضرت اسماعیل (علیه السلام) آمده است : « وَکَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ وَکَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا » این آیه هم نشان می دهد که انبیاء عظام بر اقامه نماز در محیط خانواده و جامعه پافشاری و ابرام داشته اند. نماز به منزله راهی برای تقرب به خدا و تطهیر روح و زکات به عنوان برنامه ای جهت تزکیه مال در صدر تعالیم پیامبران برای تأمین سعادت دنیوی و اخروی مردم قرار داشته است. در عصر ما نیاز بشر به این تعالیم محسوس تر از گذشته و غیر قابل انکار است. لقمان حکیم در مقام نصیحت به فرزند نونهال و محبوب خود می فرماید : « َیا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاهَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ  إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ » ( لقمان۱۷) این اندرز حکیمانه روشن می کند که از همان دوران صباوت فرزندان را باید به اقامه نماز برانگیخت و به آنان آداب امر به معروف و نهی از منکر را یاد داد و بر صبر و استقامت در انجام این واجب الهی تأکید کرد. پیوند نماز و امر به معروف و نهی از منکر و صبر در مسیر حرکت به سوی حق در این آیه ابعاد تربیتی و اجتماعی والایی دارد.

یکی از نکات مهم در پیوند نماز با ارزش های الهی نقش نماز در تعدیل روابط اجتماعی و تنظیم مناسبات بین مردم است. نگاهی گذرا به مفاهیم بلند سوره مبارکه ماعون نشان می دهد که نماز مسئولیت آفرین است و نماز گزار محکم کار و بی ریا و خیر اندیش است. خداوند در این سوره نمازگزار سست بنیان و سهل انگار و ریاکار و مناع الخیر را توبیخ می کند. بر اساس آیات (۴۳ و ۴۴ ) سوره مدثر اهل دوزخ علت گرفتاری خودرا اقامه نکردن نماز و خودداری از اطعام نیازمندان اعلام می کنند، که نشان می دهد نماز با فقر زدایی و کمک به بینوایان نسبت سرنوشت سازی دارد. ترک نماز تنها فرد را ساقط نمی کند خداوند در آیه ۵۹ سوره مریم می فرماید : « خَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاهَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ ۖ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا » این آیه نشان می دهد که ضایع کردن نماز و پیروی از هوس های نفسانی تمدن ها را بر باد می دهد و عذاب الهی را به بار می آورد. تأکید انبیاء بر اقامه نماز یاد آور این نکته است که در عصر کنونی و دوران حاکمیت اسلام و به اقتضای آیه شریفه « الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ  وَلِلَّهِ عَاقِبَهُ الْأُمُورِ » باید دولت خدمتگزار و خانه و مدرسه و مسجد و نهادهای دینی و حکومتی در ذیل اندیشه های صائب رهبر معظم انقلاب اسلامی از همه ظرفیت خود برای ترویج فرهنگ و معارف نماز استفاده کنند و درهای سعادت و آرامش در پرتو ذکر الهی را به روی آینده سازان بگشایند. همچنین استادان و مدرسان معارف نماز بر پیوند نماز با سایر ارزش ها و دامنه وسیع ابعاد معنوی و اجتماعی این فریضه الهی متمرکز شوند و عظمت نماز در انسان سازی و جامعه سازی را نمایان کنند. امام صادق (علیه السلام) به نقل از کافی می فرماید : « أَحَبُ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الصَّلَاهْ وَ هِیَ آخِرُ وَصَایَا الْأَنْبِیَاء »