سن تکلیف و بلوغ دختران و شرایط مکلف شدن آنها
خداوند بزرگ پس از خلقت انسان، از راه‌های مختلف صراط مستقیم و سبیل سعادت را به او نشان داده است. پیامبران بزرگ الهی که پیغام رسان آن خالق بی‌همتا بوده‌اند و از آنها به عنوان « رسولان ظاهری » یاد کرده است و « عقل » که رسول باطنی هر انسان است چراغ‌های هدایتی هستند که از جانب خداوند برای این امر در اختیار انسان قرار گرفته اند. منت خدای را عزوجل که از میان این همه مخلوق و در این جهان وسیع و پهناور، نعمت عقل و اندیشه را فقط و فقط بر انسان ارزانی داشته است. شکرانه این ارزش و اعتبار، اطاعت از فرامین الهی است و اینکه با عشق و آگاهی، نه از سر اجبار و تکلیف، سر بر آستان بندگی‌اش فرود آوریم و از اینکه به افتخار دعوت خداوند رسیده‌ایم،« شکرا لله» سر دهیم. رسیدن به سن تکلیف، زمان ابلاغ این دعوتنامه است. اما حصول به آن شرایطی دارد. برای آشنایی با سن تکلیف دقیق دختران و شرایط مکلف شدن آنها در این مقاله با ما همراه باشید.
سن تکلیف و اهمیت آموزش تدریجی احکام به فرزندان
واژه تکلیف مترادف کلمات مسئولیت، وظیفه، نقش، بلوغ و فریضه است. اما مراد از سن تکلیف، رسیدن به سنی است که با رسیدن به آن، انجام فرایض دینی و مسئولیت‌های عبادی از قبیل اقامه نمازهای واجب، ادای فریضه روزه، رعایت حلال و حرام، انجام واجبات و ترک محرمات و … بر شخص واجب میشود و اصطلاحا در این هنگام، شخص مکلف نامیده میشود و بر حسب تغییر موقعیت، وظایف و تکالیف جدیدی بر عهده‌اش خواهد بود. اما اینکه، تصور کنیم که تا یک سنی، هیچ صحبتی درباره احکام عبادی و تکالیف دینی با فرزندمان نداشته باشیم و پس از رسیدن به سن تکلیف به یکباره، فرایض دینی را برای انجام دادن به او ارائه نماییم و موفق شویم، تصور اشتباهی است.
این امر، مراحلی دارد که امام صادق علیه السلام به زیبایی آن را توصیف فرموده‌اند: « اِذَا بلَغَ الْغلَامُ ثَلَاثَ سِنِینَ یقَالُ لَهُ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یتْرَک حَتَّی یتِمَّ لَهُ ثلَاثُ سِنِینَ وَ سَبْعَهُ أَشْهُرٍ وَ عِشْرُونَ یوْماً فَیقَالَ لَهُ قُلْ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ سَبْعَ مرَّاتٍ وَ یتْرَک حَتَّی یتِمَّ لَه أَرْبعُ سِنِینَ ثُمَّ یقَالَ لَهُ قُلْ سَبْعَ مَرَّاتٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ یتْرَک» وقتی فرزند به سن ۳ سالگی رسید، به او گفته شود: هفت مرتبه بگو «لا اله الّا الله»، سپس رها شود تا ۳ سال و هفت ماه و بیست روز از او بگذرد، آن گاه به او بگوید: هفت مرتبه بگو «محمّد رسول الله»، آن گاه رها شود تا اینکه به سن ۴ سالگی درآید، سپس به او گفته شود: هفت مرتبه بگو «صلّی الله علی محمّد و آله» سپس رها شود….» [۱]
اما، سن تکلیف آخرین ملاکی است که برای تشخیص بالغ شدن به آن استناد میشود. مکلف شدن شرایطی دارد که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت اما قبل از آن بهتر است با « بلوغ » و رابطه آن با سن تکلیف بیشتر آشنا شویم.
بلوغ و علائم آن در دختران و پسران
بلوغ، یک فرایند طبیعی است که همه انسان‌ها اعم از زن و مرد در مرحله‌ای از زندگی به آن می‌رسند. به هنگام بلوغ تغییرات قابل توجهی در بدن انسان رخ می‌دهد که بسته به شرایط اقلیمی، آب و هوایی، نوع تغذیه، شرایط روانی و اجتماعی و … در انسان‌ها متفاوت است. در مردان این علائم با کلفت شدن صدا، خروج منی( محتلم شدن) و روییدن موی خشن و زبر و … مشخص میشود بعد از زنان با حائز شدن و رشد موهای خشن در ناحیه شرمگاه نمایان می شود.
رابطه بلوغ با سن تکلیف
واجب شدن انجام تکالیف مساوی با رسیدن به بلوغ است. یعنی به موازات رسیدن به بلوغ و ظاهر شدن علائم بلوغ در فرد، وی مکلف شده و انجام واجبات و دوری از محرمات بر وی واجب میشود. بلوغ در دختران، رسیدن به مرحله‌ای از رشد و تکامل است که همراه با تغییرات در ظاهر و باطن شخص، او را آماده قبول مسئولیت در زمینه احکام عبادی اسلام می‌نماید. احراز شرایط تکلیف مترادف با احراز بلوغ است. زیرا بلوغ، سنی است که شخص با عبور از مرحله کودکی و ورود به دوران بزرگسالی آماده رشد و تکامل در زمینه‌های جسمی و فکری و هیجانی و احساسی و اجتماعی و … می شود.
از این رو، تشخیص بلوغ و شرایط مکلف شدن دارای اهمیت ویژه‌ای است. پس از این مرحله است که به قول امام حسین علیه السلام، قلم تکلیف نسبت به انسان به جریان می‌افتد. لذا برای اینکه قلم تکلیف، طومار سرنوشت را خط خطی نکند، واجب است تا این شرایط به طور صریح و روشن مشخص شود. علائم بلوغ در دختران، عموماً زودتر از پسران بروز می‌کند. با اینکه بسته به افراد و شرایط جغرافیایی و تغذیه‌ای و … رسیدن به سن بلوغ متفاوت است اما عموماً، این علائم در دختران بین سنین ۹ تا ۱۳ سالگی شروع میشود و ممکن است تا ۱۴ سالگی هم ادامه یابد.
مراحل بلوغ دختران
رسیدن به بلوغ دارای شرایط عمومی و اختصاصی است. شرایط عمومی هم در مورد پسران صادق است و هم در مورد دختران از این شرایط عمومی میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
- رسیدن به بلوغ جسمانی از نظر شرعی؛ که برای دختران و پسران متفاوت است.
- عاقل بودن؛ افرادی که از سلامت عقلی برخوردار نیستند، مکلف به انجام فرایض و فرامین الهی نمی‌باشند.
- مشمول شدن برای انجام آن کار؛ مثلاً کسی که درآمدی ندارد مکلف به پرداخت خمس و زکات نمی‌باشد چون مشمول این فریضه نیست.
- توان فکری برای درک اهمیت شرعی آن کار (بلوغ فکری)؛ بلوغ فکری با افزایش سن ارتقا می‌یابد. بنابراین دختر یا پسری که در سنین ۹، ۱۰ یا ۱۳ سالگی به بلوغ جسمانی رسیده است ممکن است بلوغ فکری لازم برای ادای برخی از فرایض را نداشته باشد. مانند کودکی که به هنگام نماز مدام به اطراف نگاه می‌کند و یا در میان نماز به ناگاه صحبت می‌کند. این نشان دهنده این امر است که هنوز به بلوغ فکری نرسیده است و وظیفه والدین در این هنگام راهنمایی و افزایش بلوغ فکری اوست.
اما رسیدن به بلوغ جسمانی از نظر شرعی در دختران که همان شرط اختصاصی بلوغ در آنها است، از نظر علما اندکی متفاوت است. به این شرح که؛ برخی از علما خروج منی را هم برای دختران و هم برای پسران منظور کرده‌اند، اما طبق نظر برخی دیگر از علما، خروج منی از دختران بعید به نظر میرسد. برخی از علما پایان سن ۹ سالگی را ملاک بلوغ میدانند و برخی ۱۰ سالگی و برخی ۱۳ سالگی و برخی دیگر اصلاً سن را اماره نمی‌دانند. اما آنچه به صورت عموم برای بلوغ دختران ذکر شده از این قرار است:
- رشد موهای خشن و زبر در ناحیه شرمگاه
- خروج منی(محتلم شدن) در خواب یا بیداری
- رسیدن به پایان سن ۹ سالگی
- حائض شدن( دیدن خون حیض)
- حامله شدن
نظرات فقها و مراجع تقلید درباره بلوغ و سن تکلیف دختران
- گروه اول؛ علائم بلوغ در دختران را شامل سه چیز دانسته‌اند و اذعان داشته‌اند که هر کدام از این سه نشانه که پدیدار شود، بلوغ حاصل شده است. اکثر فقها بر این نظر هستند. آن سه نشانه عبارتند از: ۱- روییدن موی زبر و ضخیم زیر شکم و بالای شرمگاه ۲- رؤیت خون حیض ۳-تمام شدن ۹ سال قمری
- گروه دوم؛ علمایی که سن بلوغ دختر را ۹ یا ۱۰ سال قمری اعلام کرده‌اند که علامه حلی جزو این گروه است.
- گروه سوم؛ علائم بلوغ را در دختران فقط پایان ۹ سال قمری میدانند. آیت الله سیستانی جزو این گروه است.
- گروه چهارم؛ مراجعی که سن تکلیف را در دختران ۱۰ سال قمری ذکر نموده‌اند مثل شیخ الطائفه طوسی در المبسوط
- گروه پنجم؛ برای دختران، سن بلوغ را ۱۳ سال عنوان کرده‌اند که علاوه بر آیت الله صانعی، فقیه نامدار قرن یازدهم یعنی ملا محسن فیض کاشانی هم از این گروه است.
- گروه ششم؛ اصلاً سن را اماره بلوغ نمی‌دانند و فقط سایر نشانه‌های بلوغ جسمانی را ذکر کرده‌اند. شیخ صدوق و سید مرتضی از این دسته هستند.
احادیث و روایات درباره سن تکلیف دختران
اسحاق بن عمار از امام رضا علیه السلام: « عن اسحاق بن عمار، قال: سألت ابالحسن علیه السلام عن ابن عشر سنین یحج، قال: علیه حجه الاسلام، اذا احتلم و کذالک الجاریه علیه الحج اذا طمثت»؛ اسحاق در مورد پسری که ۱۰ سال داشت سوال کرد که آیا میتواند در مراسم حج شرکت کرده و اعمال حج را به جا آورد؟ امام رضا علیه السلام در جواب فرمود: در صورتی که محتلم شود، حج بر او واجب میشود. دختر نیز هنگامی که حیض ببیند، حج بر او واجب میشود. [۲]
عبدالله بن سنان از امام حسین علیه السلام: « … و اذا بلغت الجاریه تسع سنین، فکذالک و ذلک انها تحیض لتسع سنین.»؛ و دختر نیز هنگامی که به سن ۹ سالگی برسد، حسنات و سیئات بر او نوشته میشود و این بدین علت است که دختر در سن ۹ سالگی حائض میشود.[۳]
نظر مراجع شیعه درباره سن تکلیف دختران
طبق نظر گروهی از مراجع تقلید، مکلف شدن دختران در صورت وقوع یکی از دو شرط ظاهر شدن علائم بلوغ و یا رسیدن به سن تکلیف محقق میشود. یعنی اگر فرد زودتر از آغاز سن تکلیف خود دارای علائم بلوغ شد، مکلف است و باید واجبات و محرمات را رعایت نماید. اما اگر علائم مذکور در فرد ظاهر نشد، با رسیدن به سن تکلیف(چه دارای علائم بلوغ باشد و چه نباشد)، مکلف بوده و باید تکالیف بندگی اش را انجام دهد. اما دسته ای دیگر مکلف شدن فرد را فقط در اتمام ۹ سال قمری میدانند و اگر قبل از آن نیز علائمی مانند خون حیض از وی خارج شود باعث مکلف بودن وی نمیشود. در ادامه نظر مراجع در مورد زمان مکلف شدن دختران را مرور میکنیم:
- آیت الله خامنه‌ای: دختر بعد از تمام شدن نُه سال قمری بالغ میشود و اگر قبل از رسیدن به نه سال محتلم شده یا موی زبر در محل مخصوص رشد کند، مکلّف میشود.
- آیت الله سیستانی: اتمام ۹ سال قمری باعث مکلف شدن وی میشود.
- آیت الله شاهرودی: دختران با تکمیل ۹ سال هجری قمری و شروع سال دهم به سن تکلیف شرعی می رسند
- آیت الله مکارم شیرازی: ۹ سال قمری تمام.
- آیت الله نوری همدانی: نه (۹) سال قمری تمام.
- آیت الله روحانی: نه سال تمام و دخول در سال دهم.
- آیت الله مظاهری: اجماغ فقها براین است که دختر ۹ ساله تمام و پسر ۱۵ ساله تمام مکلف می شوند ولی اگر بعضی از مسائل برای آنها موجب عسر وحرج است، نظیر روزه ماه مبارک رمضان، باید روزه یا آن تکلیف را به جا نیاورند.
- آیت الله صافی گلپایگانی: دختران بعد از تمام شدن نه سال قمری بالغه هستند و نباید منتظر حیض دیدن باشند و هر یک از تکالیف شرعی که دختر ۹ ساله می تواند آن را انجام دهد واجب است آن را انجام دهد ولی اگر قدرت بدنی جهت انجام آن را نداشته باشد مثلاً در اثر ضعف قدرت بر روزه گرفتن نداشته نباشد واجب نیست ولی بعد از قدرت یافتن باید قضا نماید.
۹ سال قمری چند سال شمسی است؟
همانطور که میدانیم سالهای قمری ۱۰ روز از سال شمسی کمتر است و با تبدیل ۹ سال قمری به ۸ سال و ۸ ماه و ۲۵ روز از سال شمسی میرسیم. یعنی اگر دختری در ۱ فروردین ماه سال ۱۳۸۰ متولد شود(۱۳۸۰/۰۱/۰۱) پس از ۸ سال و ۸ ماه و ۲۵ روز و در تقریبا در تاریخ ۱۳۸۸/۰۹/۲۱ به سن تکلیف میرسد (لازم بذکر است اینکه بجای ۲۶ام آذر در ۲۱ام آذر به سن تکلیف رسیده است بخاطر محاسبه سالهای کبیسه است)
آیا برای سن تکلیف دختران سخت گیری نشده است؟
یکی از دغدغه هایی که معمولا برای خانواده ها مطرح است، بحث سخت گیری سن تکلیف دختران و یا عدم توانایی فرزند دلبندشان در انجام تکالیفی مانند روزه و … است. باید به این مورد توجه کرد که خداوند منان هیچگاه در دین خود آسیب و ضرری برای کسی قرار نداده است. دسته ای از مراجع تقلید نیز به موضوع توانایی در انجام تکالیف اشاره داشته اند. به همین دلیل اگر فرزند دخترتان در نه سالگی به سن تکلیف رسید ولی مطمئن هستید که توانایی کافی برای روزه گرفتن ندارد و در صورت روزه گرفتن ممکن است به سلامتی آن آسیبی برسد، روزه برای او واجب نیست و میتواند بعدا در موقعیتی مناسب(مثلا در فصول سرد سال که روزه گرفتن راحتتر است) قضای آن را بگیرد. البته برای اطمینان بهتر است در این مورد با دفتر مرجع تقلید خود تماس گرفته و از احکام مربوط به آن اطمینان پیدا کنید.
کلام آخر
ترنم عطر خوش بندگی و راز و نیاز با معبودی که آگاهی از عشق او به بندگان، جان را از تن خارج می‌کند، نشان لیاقتی است که با رسیدن به سن تکلیف واجد شرایط احراز آن خواهیم شد. و این به اصطلاح « سن تکلیف » شرایطی دارد که در این مقاله با آنها آشنا شدیم. با رسیدن به این جایگاه، دختر برای خود و خدا حریمی می‌سازد تا خالصانه، او را ستوده و روح پاک و بی‌آلایشش را برای هم صحبتی با خدا مهیا نماید. چرا که او یگانه معبودی است که قبل از تولد هر کسی، برنامه دعوتش را به میهمانی خودش تنظیم کرده است. مبادا از این میهمانی نور، جا ماند!
پی نوشت ها
- ۱-من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج۱، ص۲۸۱
- ۲-شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص ۳۰
- ۳-شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۴۳۱
تحریریه ستاد اقامه نماز
