تعقیبات مخصوص نماز صبح

آنچه که از سیره و سخن اولیا و بزرگان دین حاصل شده است، این است که: دعا و نیایش بعد از ادای نمازهای واجب، جزو اعمال مستحب و محبوب در پیشگاه خداوند متعال است. همانطور که فضیلت نماز صبح از سایر نمازها بیشتر است، تعقیبات نماز صبح نیز از تعقیبات سایر نمازها بیشتر و فضیلت آن، اعلی تر و تأکید بر انجام آن افزونتر است. احادیث و روایات فراوانى نیز در باب ذکر فضیلت آن وارد شده است اما اجبار و اکراهی در کار نیست و هر کس با توجه به شرایط و  زمان و مکان خویش، در انجام تمام یا برخی از آن و یا انجام ندادن آن، کاملاً مخیر است. در این مجال قصد داریم به تعقیبات مخصوص نماز صبح بپردازیم. از اینکه ما را همراهی می کنید، سپاسگزاریم.

فضیلت تعقیبات نماز در احادیث و روایات

اظهار نیاز به درگاه معبود، آن هم پس از ادای کامل ترین فریضه و سیمای بندگی، عملیست که بارها از سوی معصومین علیهم السلام سفارش شده است، زیرا برآورده شدن آن نیاز و استجابت آن، پس از نماز، به حصول نزدیک تر است؛

• قال رسول الله (صلى الله علیه و آله): التَعقیب بعدِ صَلوهِ الفَجر اَبلغ فى طَلبِ الرِزق: دعا کردن پس از نماز صبح براى جلب رزق و روزی مؤ ثرتر است .[۱]
• قال امیر المؤمنین على علیه السلام: کسى که در جایگاه نماز خود بنشیند و به ذکر و عبادتِ خداوند متعال و به تعقیباتِ نماز بپردازد، خدای تعالی، فرشته اى را برای او مأمور و موکل مى گرداند که به او مى گوید: اى نمازگزارى که به دعا مشغول هستى، به شرف و فضیلت و کرامتِ خود بیفزا! (یعنى بیشتر دعا کن ) که همانا از براى تو حسنات و خیرات ثبت مى شود و سیئات و بدیهایت محو و نابود مى شود و درجات براى تو افزون خواهد شد و این گفتگو ادامه خواهد داشت تا وقتى که وی از دعا و تعقیباتِ نمازش فارغ شود.[۲]
• قال الصادق علیه السلام: هر که نماز فریضه اش را ادا کند و بعد از آن تعقیبات بخواند تا وقتِ نماز دیگر، همانا آن بنده مهمان خدای تعالی مى باشد و حق است بر خداوند عزوجل، اینکه مهمان خود را اکرام نماید.[۳]

البته در این موضوع، حدیث و روایت فراوان است، لیکن به ذکر همین سه مورد بسنده می نماییم.

تعقیبات نماز صبح

اعمال و اذکار و دعاهایی در تعقیب نماز صبح وارد شده است که انجام آنها در روایات بزرگان دین، مورد توصیه و سفارش قرار گرفته است:

تسبیحات حضرت زهرا سلام الله

بعد از پایان نماز صبح، باید تسبیحات حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها را گفت، و بعد از آن ده مرتبه این دعا را که مخصوص به تعقیب نماز صبح است باید خواند: «لا إِلَهَ إِلّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، یُحْیِی وَ یُمِیتُ، وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی، وَ هُوَ حَیٌّ لا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.»: معبودی جز الله نیست که یگانه است و شریک ندارد، ملک و سلطنت و ستایش از آن اوست، زنده می کند و می میراند و زنده می کند، و او خود زنده ای است که هرگز نمیرد، همه خیرها بدست اوست، و او بر هر چیزی تواناست.[۸]

امام صادق علیه السلام در باب فضیلت این ذکر، آن را از جمله ذکرهایی می دانند که در صورت فراموشی، سزاوار است قضای آن را بجای آورده و از برکات آن، بهره مند شویم.[۹]

طلب استغفار

شیخ صدوق رحمه الله به سند معتبر از امام باقرعلیه السلام روایت کرده است که: هر کس بعد از ادای نماز صبح هفتاد مرتبه استغفار کرده و بگوید: اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبِّى وَ أَتُوبُ إلَیْهِ، همانا خداوند او را بیامرزد.[۱۰]

قرائت سوره قدر

و نیز از امام باقرعلیه السلام روایت شده است که: هر کس سوره مبارکه قدر را پس از طلوع فجر هفت مرتبه بخواند، هفتاد صف از فرشتگان بر او درود مى فرستند و هفتاد مرتبه براى او طلب رحمت مى کنند.[۱۱]

قرائت سوره توحید

شیخ صدوق، به سند صحیح از امام علی علیه السلام روایت کرده است که: هر کس بعد از ادای نماز صبح، یازده بار سوره توحید را بخواند، در آن روز به گناهى دچار نمى شود هرچند که شیطان تلاش کند.[۱۲]

اقرار به قدرت و عظمت خداوند

شیخ کلینى رحمه الله به سند معتبر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که: هر کس بعد از ادای فریضه ی نماز صبح صد بار این ذکر را بگوید:«ما شاءَ اللّهُ کانَ، لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ اِلاَّ بِاللّهِ الْعَلِىِّ الْعَظیم»: هرچه که خدا بخواهد، محقّق است، هیچ جنبش و نیرویى نیست، مگر با کمک خداوند بلند مرتبه با عظمت. در آن روز هیچ ناگوارى نخواهد دید.[۱۳]

این روایت را شیخ طوسى رحمه الله و بزرگان دیگر نیز در کتب ادعیه ذکر کرده اند.[۱۴]

طلب فضل و حاجت

از امام موسى کاظم علیه السلام اینگونه روایت شده است که؛ مردى نزد ایشان آمد و از شغل و حرفه و درآمد خویش شکایت کرد و گفت: به هر کارى که دست مى زنم سودى نمى برم و هر حاجتى که طلب می کنم، برآورده نمى شود و همه درها به رویم بسته شده است. حضرت فرمود: پس از فریضه نماز صبح، ده مرتبه این ذکر را بگو: «سُبْحانَ اللّهِ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ، اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ اَسْأَلُهُ مِنْ فَضْلِهِ.»: پاک و منزه است خداوند با عظمت و من او را ستایش مى کنم. از خداوند طلب آمرزش مى کنم و از فضلش مى طلبم.

آن مرد مى گوید: زمان اندکى بر این کار مداومت نمودم که مشکلات من حل شد.[۱۵]

در کتاب کافى[۱۶] و مکارم الاخلاق[۱۷] روایت شده است که مردى به امام کاظم علیه السلام عرض کرد: دعایى به من بیاموزید که جامع دنیا و آخرت باشد و نیز مختصر و آسان باشد، ایشان این دعا را به آن مرد آموخته و فرمودند که بعد از ادای نماز صبح تا هنگام طلوع آفتاب آن را بخوان. آن مرد چنین کرد و بر انجامِ آن مداومت نمود، در نتیجه اوضاعش مساعد شد.[۱۸]

دعا برای ادای دین

عبداللّه بن سنان [۱۹] چنین روایت کرده است که: روزی خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم، ایشان روبه من فرمودند: آیا مى خواهى دعایى به تو تعلیم دهم که با خواندن آن، خدای تعالی دَیْن تو را ادا کرده و اوضاع و احوالت خوب شود؟ گفتم: بلی! و چقدر به چنین دعایى نیازمندم. ایشان فرمودند: بعد از ادای فریضه ی صبح چنین بگو:

«تَوَکَّلْتُ عَلَى الْحَىِّ الْقَیُّومِ الَّذى لا یَمُوتُ، وَالْحَمْدُ للهِ الَّذى لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً، وَلَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فِى الْمُلْکِ، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ، وَ کَبِّرْهُ تَکْبیراً، اَللّهُمَّ اِنّى اَعُوذُ بِکَ مِنَ الْبُؤْسِ وَ الْفَقْرِ، وَ مِنْ غَلَبَهِ الدَّیْنِ وَالسُّقْمِ، وَ اَسْئَلُکَ اَنْ تُعینَنى عَلى اَدآءِ حَقِّکَ اِلَیْکَ وَاِلَى النّاسِ.»: توکل بر خداوند زنده و پاینده اى که هرگز نمیرد و ستایش مخصوص خدایى است که فرزندى نگیرد و شریکى در فرمانروایى ندارد و برایش هیچ یارى از ذلت و خوارى نیست و او را بخوبى بزرگ شمار. خدایا به تو پناه برم از تنگدستى و فقر و از فشار بدهکارى و دردمندى و از تو مى خواهم که یاریم رسانی بر پرداخت حق تو و حق مردم.[۲۰]

ذکر صلوات

در روایتى چنین آمده است که: هر کس بعد از خواندن نماز صبح صد مرتبه صلوات بر محمد و آل او فرستد، خداوند او را از آتش جهنم محافظت فرماید.[۲۱]

عهدنامه ورود به بهشت

علاّمه مجلسى مى نویسد: مرحوم طبرسى و شیخ کفعمى و برخی علماى دیگر از قول رسول خدا صلوات الله چنین روایت کرده اند که ایشان به اصحاب خود فرمودند: آیا نمى توانید هر صبح و شام عهدى را از خداوند بگیرید؟ اصحاب پرسیدند: چگونه می توانیم عهد بگیریم؟ حضرت فرمودند: هر کس این دعا را که تعلیم میدهم، بخواند، همانا بر آن مُهرى مى زنند و تحت عرش الهى قرار می دهند و هنگامی که قیامت فرا رسد، منادى از عرش ندا مى دهد که: کجایند آنان که نزد خداوند متعال، عهدى دارند؟ آنگاه هر کس که آن دعا را خوانده باشد، آن عهد را به او دهند و با همان عهدنامه، داخل بهشت خواهد شد.[۲۲]

شیخ طوسى علیه الرحمه، این دعا را در تعقیب نماز صبح آورده است:

اَللّهُمَّ فاطِرَ السَّمواتِ وَالاْرْضِ، عالِمَ الْغَیْبِ وَالشَّهادَهِ، اَلرَّحْمنَ الرَّحیمَ، اَعْهَدُ اِلَیْکَ فى هذِهِ الدُّنْیا اَنَّکَ اَنْتَ اللهُ لا اِلهَ اِلاَّ اَنْتَ، وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ، وَاَنَّ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ، عَبْدُکَ وَرَسُولُکَ، اَللّهُمَّ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ، وَلا تَکِلْنى اِلى نَفْسى طَرْفَهَ عَیْن اَبَداً، وَلا اِلى اَحَد مِنْ خَلْقِکَ، فَاِنَّکَ اِنْ وَکَلْتَنى اِلَیْها تُباعِدْنى مِنَ الْخَیْرِ، وَتُقَرِّبْنى مِنَ الشَّرِّ، اَىْ رَبِّ لا اَثِقُ اِلاَّ بِرَحْمَتِکَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ الطَّیِّبینَ، وَاجْعَلْ لى عِنْدَکَ عَهْداً تُؤَدّیهِ اِلَىَّ یَوْمَ الْقِیمَهِ، اِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمیعادَ.[۲۳]

ذکر صلوات خاصه

در تعقیبات نماز صبح، ده مرتبه ذکر این صلوات، توصیه شده است: اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، اَلاْوْصِیآءِ الرّاضینَ الْمَرْضِیّینَ بِاَفْضَلِ صَلَواتِکَ، وَبارِکْ عَلَیْهِمْ بِاَفْضَلِ بَرَکاتِکَ، وَالسَّلامُ عَلَیْهِمْ وَ عَلى اَرْواحِهِمْ وَاَجْسادِهِمْ، وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ.[۲۴]

ذکر صلوات بر علی بن ابیطالب علیه السلام

خواندن این صلواتِ دعایی که براى خواندنِ آن، بعد از نماز ظهر و عصر روز جمعه، فضیلت بسیاری ذکر شده است [۲۵] و شیخ طوسى این دعا را در تعقیبات نماز صبح بیان کرده است:

اَللّهُمَّ اَحْیِنى عَلى ما اَحْیَیْتَ عَلَیْهِ عَلِىَّ بْنَ اَبى طالِب، وَاَمِتنى عَلى ما ماتَ عَلَیْهِ عَلِىُّ بْنُ اَبى طالِب عَلَیْهِ السَّلامُ.[۲۶]

پس از آن بگویید: اَصْبَحْتُ اللّهُمَّ مُعْتَصِماً بِذِمامِکَ الْمَنیعِ، اَلَّذى لا یُطاوَلُ وَلایُحاوَلُ، مِنْ شَرِّ کُلِّ غاشِم وَطارِق،مِنْ سآئِرِ مَنْ خَلَقْتَ وَما خَلَقْتَ مِنْ خَلْقِکَ الصّامِتِ وَ النّاطِقِ، فى جُنَّه مِنْ کُلِّ مَخُوف بِلِباس سابِغَه وَلاءِ اَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکَ، مُحْتَجِباً مِنْ کُلِّ قاصِد لى اِلى اَذِیَّه، بِجِدار حَصین الاْخْلاصِ فِى الاعْتِرافِ بِحَقِّهِمْ، وَ التَّمَسُّکِ بِحَبْلِهِمْ، مُوقِناً اَنَّ الْحَقَّ لَهُمْ وَمَعَهُمْ وَفیهِمْ وَبِهِمْ، اُوالى مَنْ والَوْا، وَ اُجانِبُ مَنْ جانَبُوا، فَاَعِذْنِى اللّهُمَّ بِهِمْ مِنْ شَرِّ کُلِّ ما اَتَّقیهِ، یا عَظیمُ حَجَزْتُ الاَْعادِىَ عَنّى بِبَدیعِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ، اِنّا جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ اَیْدیهِمِ سَدّاً وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدّاً فَاَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ.[۲۷]

و این دعایى است که در هر صبح و شام مى توانید آن را بخوانید و این همان دعایى است که حضرت علی علیه السلام در لیله المبیت آن را خواند.[۲۸]

ذکر بسمله و حوقله [۲۹]

بر اساس روایتى از امام رضا علیه السلام، هر کس بعد از ادای نماز صبح، یکصد بار بگوید: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ، لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ إلاّ بِاللّهِ الْعَلِىِّ الْعَظیم»، همانا این ذکر به اسم اعظمِ خدای تعالی از سیاهى چشم به سفیدى آن نزدیکتر است.[۳۰]

دعا برای شفای درد چشم و گشایش در امور دنیا و آخرت

امام صادق علیه السلام فرمودند: براى گشایش و فرج در امور دنیا و آخرت و نیز مرتفع شدن درد چشم، بعد از نماز صبح و مغرب این دعا را بخوانند:

اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد عَلَیْکَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاجْعَلِ النُّورَ فى بَصَرى، وَ الْبَصیرَهَ فى دینى، وَ الْیَقینَ فى قَلْبى، وَ الاْخْلاصَ فى عَمَلى، وَ السَّلامَهَ فى نَفْسى، وَ السَّعَهَ فى رِزْقى، وَ الشُّکْرَ لَکَ اَبَداً ما اَبْقَیْتَنى.[۳۱]

دعا برای رفع پریشان حالی و درماندگی

مرحوم حاجى نورى [۳۲] در کتاب «دار السلام» از قول استاد خود، حاج ملاّ فتحعلى سلطان آبادى چنین نقل کرده است که  ملاّ محمّد صادق عراقى در تنگنا و دشوارى و پریشان حالى بود، به طوری که براى او هیچ گشایشى حاصل نمى شد. یک شب در خواب دید که در جایی فراخ، خیمه اى بس بزرگ برپاست. از اطرافیان پرسید این خیمه از آنِ کیست؟ پاسخ گفتند که این خیمه  حضرت مهدى عجل الله است.

ملاّ محمّد صادق عراقى به تعجیل به خدمت حضرتِ ولی عصر مشرّف گردید و از تنگنا و دشواری زندگى با حضرت، سخن گفت و از محضر بقیه الله خواست که دعایى در جهت رفع مشقات و اندوه و سختی ها، به او تعلیم فرماید. آن حضرت، ملا را به سمت خیمه اى که متعلق به یکى از سادات بود، راهنمایى فرمود. ملاّ محمّد صادق از حضور آن حضرت خارج و به همان خیمه اى که امام زمان، اشاره کرده بود، وارد شد. دید که آقا سیّد محمّد سلطان آبادى در آن خیمه بر روى سجّاده ی عبادت نشسته و مشغول دعا و ذکر و مناجات است، ملا، سلام کرد و اوضاع خویش و راهنمایی امام زمان به سوی ایشان را براى او نقل کرد. آن سیّد بزرگوار نیز براى گشایش در امور و وسعت رزق، دعایى به وى تعلیم نمود.

مرحوم ملا عراقی از خواب برخاست و دریافت که آن دعا را به خوبى مى داند، او که تاکنون، با سیّد محمّد سلطان آبادى مراوده ای نداشت، به حضور ایشان رسید و وى را در همان حالتى دید، که در خوابِ خود دیده بود. دید که آن سیدِ بزرگوار در جایگاه نماز خود نشسته و مشغول عبادت و استغفار است. سلام کرد و سیّد پاسخِ سلام او را داد. آنگاه لبخندی زد که گویی از ماجرا باخبر است. ملا، براى رفع گرفتاری های خویش، دعایى طلب کرد، و سیّد نیز همان دعایى که در عالم خواب به او تعلیم داده بود را برایش خواند. ملاّ محمّد صادق، آن دعا را خواند، و در مدّت زمان اندکی از گرفتاری و مشکلات زندگی رهایی یافت و به آسایش و گشایش در امور رسید.[۳۳]

و آن دعا چنین بوده است:

اوّل اینکه: بعد از طلوع فجر، دست بر سینه خود گذاشته و به حالت خضوع و ادب، هفتاد مرتبه بگوید: یا فتّاح (یعنى اى گشاینده امور).

دوم اینکه: این دعا را که در کتاب کافى براى حلّ مشکلات و گرفتاری ها و نیز شفاى بیماران نقل شده است بخواند:

لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ اِلاَّ بِاللهِ العَلِىِّ الْعَظیمِ … وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبیراً.

سوم اینکه: بعد از ادای نماز صبح دعایى را که از شیخ ابن فهد روایت شده را بخواند: شیخ ابن فَهد در کتاب عدّه الدّاعی از قول امام رضا علیه ‌السلام روایت کرده است که: هرکس پس از ادای نماز صبح این دعا را بخواند، هر حاجتی داشته باشد، برایش فراهم خواهد شد و خدای تعالی، آنچه که برایش ارجحیت دارد، برایش آماده سازد و آن دعا این است:

بِسْمِ اللّٰهِ وَصَلَّى اللّٰهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَأُفَوِّضُ أَمْرِى إِلَى اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ، فَوَقَاهُ اللّٰهُ سَیِّئاتِ مَا مَکَرُوا، لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّى کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ، فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذَلِکَ نُنْجِى الْمُؤْمِنِینَ. حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَکیلُ ، فَانْقَلَبُوا بِنِعْمهٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ، مَا شَاءَ اللّٰهُ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّهَ إِلّا بِاللّٰهِ، مَا شَاءَ اللّٰهُ لَامَا شَاءَ النَّاسُ؛ مَا شَاءَ اللّٰهُ وَإِنْ کَرِهَ النَّاسُ حَسْبِىَ الرَّبُّ مِنَ الْمَرْبُوبِینَ ، حَسْبِىَ الْخالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ ، حَسْبِىَ الرَّازِقُ مِنَ الْمَرْزُوقِینَ ، حَسْبِىَ اللّٰهُ رَبُّ الْعالَمِینَ ، حَسْبِى مَنْ هُوَ حَسْبِى ، حَسْبِى مَنْ لَمْ یَزَلْ حَسْبِى ، حَسْبِى مَنْ کَانَ مُذْ کُنْتُ لَمْ یَزَلْ حَسْبِى ، حَسْبِىَ اللّٰهُ لَاإِلٰهَ إِلّا هُوَ ، عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ ، وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ.

پناه بردن به خدا

از دیگر تعقیبات نماز صبح پناه بردن به خداوند از شر شیاطین است. قبل از طلوع و غروب خورشید ده مرتبه این اذکار را بگویید و به خدا پناه ببرید:

أَعُوذُ بِاللهِ السَّمیعِ العَلیمِ مِن هَمَزاتِ الشَّیاطینِ، وَ اَعُوذُ بِاللهِ مِن اَن یَحضُرُونِ اِنَّ اللهَ هُوَ السَّمیعُ العَلیمُ.[۳۴] : پناه می برم به خدای شنوا و دانا از وسوسه ها و نیرنگ های پنهانی شیاطین، و پناه می برم به خدا از این که در برم حاضر شوند؛ زیرا خدا شنوا و داناست.

فضیلت تعقیبات نماز صبح در سیره و سخن معصومین علیهم السلام

• • از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله روایت شده است که: هر کس پس از ادای نماز صبح، در جایگاه نماز خویش بماند و تا هنگام طلوع آفتاب به تعقیب مشغول باشد و یاد خدا نماید، پاداش حج را خواهد داشت.[۴]
  • در حدیث قدسى چنین آمده است که خداوند متعال فرمود: «اى فرزند آدم! بعد از صبح ساعتى و بعد از عصر نیز ساعتى مرا یاد کن، تا همه امور تو را کفایت کنم»[۵]
  • امام باقرعلیه السلام فرمود: «شیطان، لشکر خویش را از زمان طلوع صبح تا طلوع آفتاب در زمین پراکنده مى کند، و همچنین لشکریانِ شب خویش را از زمانِ غروب آفتاب تا از بین رفتن سرخى مغرب، منتشر مى سازد. از این رو پیامبر اکرم صلوات الله مى فرمود: در این دو وقت خدا را بسیار یاد کنید، چرا که در این دو وقت، شیطان می کوشد تا آدمى را از یاد خدا غافل کند»[۶]
  • روایت شده که امام رضاعلیه السلام، هنگامى که در خراسان بودند، پس از ادای نماز صبح تا هنگام طلوع آفتاب در مصلاّى خویش مى نشستند و تعقیباتِ نماز را به جاى مى آوردند، سپس مسواک هاى مخصوص آن حضرت را مى آوردند و آن حضرت با آنها مسواک مى کردند، آنگاه به تلاوت قرآن مى پرداختند.[۷]

پی نوشت ها

1. بحارالانوار، ج ۸۵، س ۳۲۶، مستدرک الوسایل ، ج ۱، ص ۳۳۶
2. دعائم الاسلام ، ج ۱ ص ۱۶۵
3. بحارالانوار، ج ۸۵ ص ۳۲۲
4. تهذیب، جلد ۲، صفحه ۱۳۸، حدیث ۳۰۳
5. همان، صفحه ۳۲۹، حدیث ۹۶۵
6. مفتاح الفلاح، صفحه ۲۵۲
7. فقیه، جلد ۱، صفحه ۵۰۴، حدیث ۱۴۵۱
8. مفتاح الجنان، صفحه ۱۱۰
9. اصول کافی، کتاب الدعا، باب القول عند الاصباح و الامساء
10. ثواب الاعمال، صفحه ۱۶۵ و بحارالانوار جلد ۸۳، صفحه ۱۳۴، حدیث ۱۵.
11. بحارالانوار، جلد ۸۳، صفحه ۱۶۱، حدیث ۴۰.
12. ثواب الاعمال، صفحه ۴۵ و بحارالانوار، جلد ۸۳، صفحه ۱۳۵، حدیث ۱۸.
13. کافى، جلد ۲، صفحه ۵۳۰، حدیث ۲۴
14. مصباح المتهجّد، صفحه ۲۰۹ و مصباح کفعمى، صفحه ۶۶.
15. عده الداعى، صفحه ۲۶۶ و بحارالانوار، جلد ۸۳، صفحه ۱۳۰، حدیث ۵.
16. کافی، یکی از مهم‌ترین و معتبرترین کتاب‌های احادیث شیعه اثر ثقه الاسلام کلینی درگذشته ۳۲۹ هجری است. وی در مدت ۲۰ سال به درخواست شاگردانش این کتاب را گردآوری کرده ‌است.
17. مَکارِمُ الْاَخْلاق، کتابی درباره آداب و اخلاق اسلامی به زبان عربی، نوشته حسن بن فضل طبرسی عالم شیعه در قرن ششم قمری است. این اثر از منابع ارزشمند شیعه و از معروف ‌ترین کتاب‌ها در زمینه آداب و اخلاق است.
18. کافى، جلد ۲، صفحه ۵۵۰، حدیث ۱۲ و مکارم الاخلاق، صفحه ۲۸۳.
19. عبدالله بن سِنان از راویان سخنان امام صادق در قرن دوم قمری است. آیت الله خویی، نام او را در سند ۱۱۴۶ روایت یافته و معتقد است او از زمان امام باقر تا امام جواد علیهم السلام را درک کرده است.
20. تفسیر عیاشى، جلد ۲، صفحه ۳۲۰، حدیث ۱۸۲ و بحارالانوار، جلد ۸۳، صفحه ۱۳۲، حدیث ۸.
21. بحارالانوار، جلد ۸۳، صفحه ۱۳۳، حدیث ۱۰
22. بحارالانوار، جلد ۸۳، صفحه ۱۵۲، حدیث ۳۵
23. مصباح المتهجّد، صفحه ۲۱۴ و بلدالامین، صفحه ۵۳ (با اندکى تفاوت).
24. مصباح المتهجّد، صفحه ۲۰۷
25. اعلام الدین، صفحه ۳۶۶
26. مصباح المتهجّد، صفحه ۲۰۷
27. مصباح المتهجّد، صفحه ۲۱۲ و بحارالانوار، جلد ۸۳، صفحه ۱۴۸، حدیث ۳۱
28. بلد الامین، صفحه ۲۷.
29. حَوْلَقَه و حَوْقَلَه، هر دو، مصدر منحوتِ (تراشیده شده) و جعلی عبارت «لاحَولَ وَ لاقُوَّهَ إِلّا بِاللّه» هستند. مانند بسمله که از «بِسمِ اللَّه الرَّحمنِ الرَّحیم» ساخته شده است. در زبان عربی برای اختصار در بیان دو یا چند کلمه یا عبارت پرکاربرد، آن‌ها را باهم ترکیب کرده عبارت جدیدی پدید می‌آورند، بسمله و حوقله و حولقه نیز از این جمله اند.
30. مهج الدعوات، صفحه ۳۱۶ و بحارالانوار، جلد ۸۳، صفحه ۱۶۲، حدیث ۴۱
31. کافى، جلد ۲، صفحه ۵۴۹، حدیث ۱۱
32. شیخ میرزا حسین بن محمد تقی بن علی محمد نوری طبرسی (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) معروف به محدث نوری و حاجی نوری از محدثان شیعه در قرن سیزدهم هجری بود.
33. حاجی نوری، دار السلام
34. مفاتیح الجنان، صحفه ۲۲ و ۲۳