راهکارهای امام جماعت برای جذب نوجوانان به مسجد
مسجد، به عنوان مهم‌ترین پایگاه و سنگر دینی مسلمین است. پایگاهی که از صدر اسلام تاکنون مرکز فعالیت‌های مهم دینی و اعتقادی بوده و نقش مهمی در تربیت اسلامی و دینی، آموزش علوم اسلامی و ایجاد وحدت و همدلی بین مسلمانان داشته است. اما در سال‌های اخیر یعنی پس از دوران دفاع مقدس، با کمرنگ شدن حضور نوجوانان و جوانان در مساجد به دلایل مختلف، نسبتا از رونق افتاده است. امام جماعت به عنوان راهبر این مرکب به مقصد قرب الهی، نقش مهم و اساسی در جذب نوجوانان به مسجد دارد. در این مقاله سعی کردیم به وظایف و راهکارهای امام جماعت برای جذب نوجوانان به مسجد بپردازیم. با ما همراه باشید.
جایگاه مسجد
مسجد، مقر اصلی حاکمیت اسلام در زمان بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و نخستین پایگاه و نهاد تمدن اسلامی است که از همان زمان صدر اسلام کارکردهای مختلفی داشته است. مسجد علاوه بر اینکه محل عبادت مسلمین و مرکز مهم دینی آنها بوده نخستین سنگر و مقر مبارزات مسلمین بر علیه کفر و شرک و نفاق و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی نیز بوده است. به همین دلیل هم در دوران انقلاب، جوانان مؤمن و انقلابی به تأسی از پیامبر اکرم( صلوات الله علیه) و اصحاب بزرگوارشان، مبارزات سیاسی و انقلابی خود را از مساجد شروع کردند و پایه‌های اساسی حکومت اسلامی را در مساجد بنا کردند.
بعد از انقلاب و پس از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه کشور عزیزمان ایران، مساجد همچنان پایگاه مردمی خود را حفظ کرده و مقر استراتژیک آمادگی نیروهای مردمی و بسیج بودند. بعد از دوران دفاع مقدس و سپری شدن ایامی که مساجد نقش اصلی را در بسیج نیروهای مردمی و آموزش و پشتیبانی و ساماندهی رزمندگان و خدمات رسانی به آنها، ایفا می‌کردند به دلایل بسیاری از جمله؛ بی توجهی، عدم مدیریت و برنامه‌ریزی‌های صحیح، رونق گرفتن مراکزی چون کافی نت ها و مراکز بازی های رایانه ای و … از رونق این سنگر مهم اسلامی کاسته شد و متأسفانه نوجوانان و جوانان از مساجد دور شدند.
نقش امام جماعت
امام جماعت مهم‌ترین رکن حاضر در مسجد است که وظیفه دارد اسلام واقعی و حقیقی را به مردم بشناساند. اسلامی با تمام شئونات آن که تمام جنبه‌های مادی و معنوی و سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی و… مسلمانان را تحت الشعاع قرار می‌دهد. اسلامی که برای تمام ابعاد زندگی بشر برنامه‌ریزی کرده است. اما این شناساندن فقط از راه سخنرانی و موعظه و منبر حاصل نخواهد شد هرچند که وعظ و موعظه هم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، اما اگر با عمل همراه نباشد نمی‌تواند تأثیری بر روی مخاطبین داشته باشد.
بنابراین امام جماعت علاوه بر سخنان و گفتار زیبا، باید از رفتار و کردار زیبا هم بهره‌مند باشد. همان گونه که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیر مؤمنان علی (علیه السلام) و و ائمه معصومین (علیهم السلام) علاوه بر منبر و موعظه، خدمت رسانی به محرومان و مستضعفین را در اولویت کارهای خود قرار داده بودند و همانند آنان می‌زیستند. اگر سفارش به قناعت و ساده زیستی می‌نمودند، خود اسوه قناعت بودند. اگر فرمان جهاد می‌دادند، خود پیشاپیش سپاه می‌تاختند و اگر سفارش به عبادت و نماز و روزه می‌نمودند خود پرچمدار عبادت و بندگی بودند و … بنابراین امام جماعت نیز به تأسی از بزرگان دین باید گفتارش با رفتارش یکی باشد. یعنی خودش پیش از هر کس دیگری مقید به فرامین و احکام شرع اسلام بوده و اهل تزکیه و تهذیب نفس باشد. فقط در این صورت است که می‌تواند اعتماد مردم را به خود جلب کرده، در رونق و پویایی مسجد موفق عمل کند.
اهمیت حضور در مساجد
مسجد خانه خداست و رونق دادن به خانه خدا، از اعمال پسندیده و نیکو است.« و اقیموا الصلاه و ءاتوا الزکاه و ارکعوا مع الراکعین »[۱] و نماز را به پا دارید و زکات بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید(که نماز خواندن با جماعت محبوب خداست)[۲] با توجه به این آیه شریفه و آیات مشابه و روایات و احادیثی که از پیامبر اکرم(صلوات الله علیه) و ائمه اطهار(علیهم السلام) نقل شده می‌توان به اهمیت نماز جماعت پی برد. چنانچه پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرمایند: «یک نماز جماعت، بهتر از چهل سال نماز فرادی است»[۳]
امام صادق (علیه السلام ) می‌فرمایند: « علیکم بأیتان المساجد فأنها بیوت الله فی الأرض »[۴] بر شما باد رفتن به مساجد، زیرا آنها خانه‌های خداوند در روی زمین هستند. خداوند بزرگ در قرآن کریم به زیبایی به اهمیت مسجد اشاره فرموده است و علاوه بر خیر و برکت فراوان، آن را محلی برای معراج پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و نشان دادن نشانه‌ها و آیات باشکوه خلقت برشمرده است: «سبحان الذی أسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام إلی المسجد الأقصی الذی بارکنا حوله لنریه من آیاتنا » پاک و منزه است خدایی که شبانه بنده‌اش را از مسجدالحرام به مسجد الأقصی برد، همان که گرداگردش را پربرکت ساخته‌ایم تا از آیاتمان به او نشان دهیم.
ضرورت جذب نوجوانان و جوانان به مسجد
دوران نوجوانی به دلیل رسیدن به سن بلوغ، یکی از حساس‌ترین برهه‌های زندگی انسان است که توجهات و مراقبت‌های خاصی را می‌طلبد. در این دوران شخص زودرنج و حساس است. نمی‌تواند بین عقل و احساس توازن ایجاد کند. در مقابله با چالش‌ها و موقعیت‌های حساس، به دلیل کم تجربگی، ستیزه جو و پرخاشگر می‌شود. حس استقلال طلبی در این دوران به سراغ انسان می‌آید و او را در مقابل خانواده قرار می‌دهد. از این رو، به طور طبیعی امکان اشتباه و خطا در این دوران بیشتر از سایر دوران زندگی است.
اما با تمام این اوصاف، در صورت مدیریت این احساسات و این دوران و رفتار صادقانه و محترمانه با نوجوانان، می‌توان آنان را در عبور از دریای متلاطم این دوران یاری رساند. اگر در این دوران که فراز و نشیب احساسات نوجوان، ظاهر و باطنش را متلاطم و طوفانی کرده است، با رفتار مشفقانه و صمیمی در عبور از این دریای طوفانی به او کمک کنیم می‌توانیم به آینده‌ای استوار و با صلابت امیدوار باشیم. در همین باره حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرمایند: «بر شما باد جوانان! همانا قلب آنان رقیق و مهیای پذیرش خیر است. پس از بعثتم، پیران با من به مخالفت برخاستند اما جوانان با من بیعت کردند»[۵]
از مواردی که ذکر شد به خوبی می‌توان به اهمیت جذب نوجوانان و جوانان به مساجد که پایگاه‌های تربیت دینی و اعتقادی هستند، پی برد. در آن هنگام که شخصیت نوجوان در حال شکل گرفتن است باید خمیر مایه آن را به عمل آورد تا بیراهه نرود. احساسات در دوره نوجوانی پررنگ‌تر از حد معمول هستند و از این امر می‌توان در جهت مثبت استفاده کرد. احساساتی از قبیل عدالت طلبی، خیرخواهی، نوع دوستی، حق جویی و حق پرستی، ظلم ستیزی و… در این دوران شکوفا می‌شود و کنترل صحیح این احساسات و سوق دادن به سمت مطابقت آنها با موازین دین مقدس اسلام، می‌تواند برای آنان سرنوشت ساز باشد. آنچه مسلم است در طی سال‌های اخیر، بسیاری از ما، در این زمینه عملکرد قابل قبولی نداشته‌ایم و می‌توانستیم با درایت و برنامه‌ریزی صحیح و البته پشتیبانی، بهتر از اوضاع کنونی عمل کنیم.
موانع حضور نوجوانان در مسجد
عصر حاضر، جهانی پر از قیل و قال و سرگرمی را مقابل دیدگان نوجوانان و جوانان قرار داده است. مثل همان شهربازی که برای گریختن پینوکیو و سایر بچه‌ها از مدرسه طراحی و ساخته شده بود تا آنها را به آنجا جذب کند و مانع علم‌اندوزی و سوادآموزی آنها شود و در نهایت برای باربری و استثمار از آنها بهره ببرد. به قول جلال آل احمد « هر چقدر ما ایرانی‌ها شیلنگ قلیان به دست داریم، این غربی‌ها کتاب در دست دارند و کتاب جزء لاینفک زندگی این مردم است. ماچوب حماقتمان را می‌خوریم و آنها نان لیاقتشان را» احمق نگه داشتن مردم، یکی از راه‌های غلبه بر آنهاست. فضای مجازی و پیام رسان‌های مختلف و رنگ به رنگ، گیم‌ها و بازی‌های الکترونیکی و سرگرمی‌هایی از این دست، از موانع اصلی حضور نوجوانان در مساجد به شمار می‌روند. البته سهل انگاری و کم کاری متولیان امر و مسئولین و ائمه جماعت مساجد نیز در این زمینه بی‌تقصیر نبوده است. همه این عوامل، دست در دست یکدیگر دادند تا وضع موجود حاصل شود، تا مساجد خالی و قهوه خانه‌ها و گیم نت‌ها مملو از جمعیت شوند. اما، هنوز هم دیر نشده و به عبارتی «ماهی رو هر وقت از آب بگیری تازه است»
وظایف و راهکارهای امام جماعت در جذب نوجوانان به مساجد
حال که با ارزش و اهمیت حضور نوجوانان و جوانان در مساجد و نمازهای جماعت آشنا شدیم و با توجه به اینکه لزوم رونق بخشیدن به نمازهای جماعت و مساجد، برگرفته از قرآن کریم و احادیث و روایات و سیره پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار( علیهم‌السلام) است و این آموزه‌ها با فطرت الهی و ذات پاک انسان‌ها مطابقت و همسویی دارد، شکی نیست که با برنامه‌ریزی صحیح و به کارگیری ایده‌های مناسب و روش‌های جذاب می‌توان نوجوانان و جوانان را با مسجد آشتی داد و آنان را به این پایگاه با ارزش جذب نمود. امام جماعت به عنوان اصلی‌ترین مهره و فرمانده این قرارگاه، با ارائه راهکارهایی مناسب می‌تواند در تحقق این آرمان، سهم بسیار مهمی داشته باشد. وظایف امام جماعت به دو دسته تقسیم می‌شود: دسته اول، وظایفی که به شخص امام جماعت مربوط است، مثل آراستگی و نظافت و شرایط عام و خاص امام جماعت و شیوایی کلام و… دسته دوم، وظایفی است که در قبال مخاطبان دارد و منظور از آن انجام اعمالی است که در این راستا مفید خواهد بود.
وظایف و شرایطی که به شخص امام جماعت مربوط است
داشتن علم و دانش
یکی از عواملی که در جذابیت امام جماعت موثر است، مجهز بودن او به سلاح علم و دانش است. اگر مخاطب منبع توانا و اعلمی برای پاسخ سوالات و شبهات خود بیابد و به قدرت و توانایی علمی او یقین پیدا کند، با اطمینان قلبی سعی می‌کند در مواقع نیاز، با او ارتباط برقرار کند و به سراغ اشخاص ناباب و ناصالح نخواهد رفت.
اخلاق نیکو
امام جماعتِ خوش خلق و نیک رفتار، مصداق بارز و آیینه تمام نمای اخلاق ناب محمدی خواهد بود چرا که رسول خدا (صلوات الله علیه) همواره با دیگران با گشاده‌رویی و خوش خلقی رفتار می‌نمود. بر طبق احادیث و روایات، آثار بسیاری بر خوش خلقی مترتب است از آن جمله: تقرب به خداوند، زدودن کینه از دل، خاموش کردن آتش دشمنی و عداوت، ایجاد محبت و صمیمیت، عاقبت نیک و… حال، مخاطبِ نوجوانی که به مسجد آمده، اگر با چنین شخصی روبرو شود مسلماً جذب او و سنگری خواهد شد که او را چنین تربیت کرده است.
ثابت بودن
ریشه یابی مشکلات محل و مسجد مربوطه و آشنایی و شناخت اهالی و مسائلی از این دست، نیاز به زمان دارد و پس از آن، امام جماعت می‌تواند تصمیمات لازم برای رفع موانع و مشکلات و اجرای احکام سازنده خود بگیرد و اقدام نماید. پس طبیعی است که برای حصول نتیجه بهتر، لازم است که امام جماعت در مسجد محل خود ثابت باشد و زود به زود تغییر نکند.
قانونمندی و پایبندی به نظم
حاضر شدن به موقع در مسجد، رعایت زمان خطابه و سخنرانی و پرهیز از صحبت‌های طولانی، رعایت حال مأمومین و… از جمله مواردی است که تأثیر زیادی بر روی مخاطب دارد. امام جماعتی که دیر به مسجد برسد، در سخنرانی‌اش از این شاخه به آن شاخه بپرد، به ساماندهی و نظم فضای مسجد و صفوف نمازگزاران بی‌اعتنا باشد و… نمی‌تواند در تقویت این پایگاه مردمی موفق عمل نماید.
شیوایی و رسایی کلام و جذاب کردن سخنرانی
هم قرائت نماز و هم مطالبی که در سخنرانی‌ها ارائه می‌شود باید واضح، رسا و حتی المقدور ساده باشد. امام جماعت باید از بیان کلمات و عبارات دشوار و پیچیده خودداری کند. چون مخاطبین از هر قشری هستند و به منظور جذب همه اقشار حاضر در مسجد، باید از اطاله کلام و پیچیده سخن گفتن خودداری شود. در ضمن مخاطب عام علی الخصوص قشر نوجوان، طالب هیجان و جذابیت است. بنابراین سخنرانی‌های طولانی و خسته کننده که فقط کلمات و جملات ردیف شده را بیان می‌کند نتیجه‌ای جز آزردن گوش مخاطبان و خستگی و دلزدگی آنان نخواهد داشت. شایسته است امام جماعت با نیاز سنجی مخاطبان، مابین سخنرانی‌ها از داستان‌ها و مثل‌ها و خاطرات جذاب همراه با ملاحت و شوخ طبعی برای پرهیز از ملال آور بودن خطابه‌اش استفاده نماید.
محبوبیت و مقبولیت بین مردم و ترجیحاً جوان‌گرایی در انتخاب امام جماعت
اقامه نماز جماعت توسط امامی که مأمومین از وی کراهت دارند جایز نیست.[۶] امام جماعت باید با شناخت مخاطبان خود در برقراری ارتباط صمیمانه با آنها بکوشد و موانع ارتباط حسنه را مرتفع نماید. از سوی دیگر، چون جوانان معمولاً از هم سن و سالان خود تأثیرپذیری بیشتری دارند، امام جماعت جوان که نیازها و روحیات آنها را درک کند و از مشکلات آنان اطلاع کافی داشته باشد، از مقبولیت بیشتری برخوردار خواهد بود. در ضمن سن بالای امام جماعت و ضعف بدنی او، می‌تواند باعث خستگی مأمومان و ملال آور شدن محیط مسجد برای نوجوانانی که سرشار از انرژی و هیجان هستند، باشد.
توجه به نظافت شخصی و آراستگی ظاهری
اگر فرمانده یک سپاه، شلخته و نامرتب باشد، نمی‌توان از آن سپاه انتظار داشت که با حفظ آراستگی و نظم و نظافت در قرارگاه خود حاضر شوند. دیدن آراستگی جمعی، دارای جذابیت و جلوه‌های بصری است. از این روست که رژه نیروهای مسلح، برای مخاطبان علی الخصوص نوجوانان و جوانان جذاب می‌باشد. بنابراین امام جماعت باید با لباس‌های پاکیزه و مرتب و سر و وضع آراسته و معطر در مسجد حاضر شود تا مخاطبانش هم با الگوبرداری از وی، با ظاهری آراسته در مسجد حاضر شوند.
وظایف امام جماعت که در قبال مردم و نوجوانان
امام جماعت به عنوان مهره اصلی مسجد، در جذب مخاطبان نقش اساسی را ایفا می‌کند. از این رو موظف است موانعی را که مانع استقبال نوجوانان و جوانان از مسجد می‌شود را رفع نماید و راهکارهایی برای جذب آنان ارائه کند. شیوه‌های بسیاری برای رسیدن به این هدف وجود دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
رسیدگی و ساماندهی به فضای مسجد
که شامل ظاهر مسجد، زیباسازی فضای خارجی و داخلی آن، امکانات و تجهیزات مسجد، خلاقیت در چیدمان و وسایل داخلی مسجد، نظافت و تمیزی آن و… جلوه‌های بصری و زیبایی شناختی، تأثیر بسزایی در جذب افراد به یک موضوع دارند. مسجد و نماز نیز از این امر مستثنا نیستند. مسلماً افراد از حضور در یک مسجد، با فرش‌ها و موکت‌های کثیف، جاکفشی‌های پر از خاک و سجاده و مهرهای سیاه شده ابا دارند، پس شایسته است که امام جماعت با توجه به ظاهر مسجد در جذب نوجوانان به نماز و مسجد بکوشد.
از طرف دیگر به دلیل تغییرات دما، مساجد نیازمند وسایل سرمایشی و گرمایشی مناسب برای فصول مختلف سال هستند. بنابراین امام جماعت با همکاری هیئت امنا و خیرین می تواند با تهیه این امکانات، فضایی مناسب مهیا نماید. استفاده از سیستم‌های صوتی مناسب، در نظر گرفتن وضو خانه‌های تمیز و ایده آل و… از جمله اموری هستند که ساماندهی آنها بر شکوه و عظمت مسجد می‌افزاید و نقش مؤثری در جذب نوجوانان به مساجد خواهد داشت.
پویایی محیط مسجد با استفاده از ایجاد امکانات ورزشی و فرهنگی
از آنجا که نوجوانان و جوانان پر انرژی و فعال هستند، معمولاً به دنبال فعالیت‌هایی می‌روند که بتوانند با همراهی دوستان و همسالان خود، نیازهای خود را برآورده نمایند. معمولا مساجد فضای گسترده و وسیعی در اختیار دارند که می‌توان از آن در جهت برپایی نمایشگاه و گالری آثار هنری، سالن مطالعه و کتابخانه، کلاس‌های آموزشی و فرهنگی هنری و ورزشی و امثالهم بهره برد چنانچه در سال‌های گذشته این امر مورد توجه قرار گرفته و اخیراً یکی از مساجد موفق در جذب نوجوانان و جوانان، مسجدی بود که بهترین باشگاه کاراته با استفاده از اساتید مجرب در زیرزمین آن تشکیل می‌شده است. قرار دادن یک میز تنیس، یک تور والیبال، یک سبد بسکتبال و… در حیات مسجد می تواند عاملی باشد برای جلب توجه نوجوانان به محیط مسجد.
بهره‌مندی از نوجوانان خوش صدا و آموزش آنها
یکی دیگر از راهکارهای امام جماعت برای جذب نوجوانان این است که امام جماعت می‌تواند با برنامه‌ریزی و ارائه تمهیداتی در استعدادیابی از نوجوانان پیش قدم شده و نوجوانان خوش صدا را برای آموزش قرائت قرآن و اذان و مداحی انتخاب کند و از این طریق استعداد آنها را به مسیر صحیح هدایت نماید.
همکاری و تبادل نظر با هیئت امنا
مسجد نمادی از یک اجتماع است. اجتماعی کوچک با کارکردها و اهدافی بزرگ که اعتلا و موفقیت آن، کار یک نفر نیست. هیئت امنا به مثابه بازوان قدرتمند امام جماعت، می‌توانند با مشاوره صحیح و همفکری و همکاری در پیشبرد اهداف مسجد، نقش مؤثری ایفا نمایند. از این رو، اتحاد اصلی‌ترین شرط موفقیت در این امر خواهد بود.
پرهیز از منیت و تکروی و تشریک مساعی و اتفاق نظر در امور مربوط به مسجد، می‌تواند موتور محرکی باشد که از آن مسجد، جامعه‌ای پویا و موفق بسازد و نوجوانان و جوانان، مشتاقانه در آن حضور داشته باشند. چگونگی تأمین بودجه برای اداره امورات مسجد، تقسیم وظایف، استفاده از تخصص‌های گوناگون افراد برای حل مشکلات مسجد و … از جمله کارهایی است که هیئت امنا می‌توانند انجام دهند. پر واضح است هیئت امنایی که با وفاق و یکدلی با امام جماعت همراهی و همکاری دارند، در رشد و اعتلای آن مسجد موفق‌تر خواهند بود.
کلام آخر
جایگاه مهم و استراتژیک مسجد در اسلام و اهمیت جذب نوجوانان و جوانان برای حضور در آن با استناد به آیات و روایات و احادیث فراوان اثبات شده است. از این رو، امامان جماعت به عنوان سکانداران این کشتی، نقش مهم و تأثیرگذاری در تقویت و اعتلای مساجد ایفا می‌نمایند. هرچه استقبال مردم مخصوصاً نوجوانان و جوانان از مسجد و نمازهای جماعت بیشتر باشد، این پایگاه‌ها و قرارگاه‌های مردمی اسلام، در تقویت ارزش‌های اسلامی در اجتماع موفق‌تر خواهند بود و این امر، هنری است که امامان جماعت موظف به انجام آن هستند.
اعتلای پرچم اسلام و مسلمین با تقویت بنیان‌های دینی در سرمایه‌های آینده نظام اسلامی که همانا کودکان، نوجوانان و چوانان می باشند، هدفی است متعالی که تحقق آن در گرو عزم ملی و همدلی آحاد مسلمین جهان است، که ان شاء الله با مدیریت و برنامه ریزی صحیح توسط متولیان این امر، جامه عمل خواهد پوشید.
پی نوشت ها
۱-سوره بقره، آیه ۴۳
2-حسین انصاریان، ص ۷
3-مستدرک الوسائل، ۱۳۷۷، ص ۷۷
4-تفسیر المیزان، ج ۲۰، ص ۴۹
5-محجه البیضاء، ج ۳
6-خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹، ج ۱، ص ۲۷۷
