نحوه گرفتن غسل ترتیبی و ارتماسی – احکام و نکات غسل گرفتن
غسل در لغت به معنای شستن بدن از تمام آلودگی ها و ناپاکی ها است و در اصطلاح فقه به مجموعه‌ای از اراده قلبی و اجرای عملی در خصوص شستن بدن به قصد قربت و اطاعت از فرمان الهی گفته می شود. کیفیت و نحوه ی انجام غسل، به دو صورت امکان پذیر است؛ غسل ترتیبی و غسل ارتماسی. ما در این نوشتار قصد داریم به نحوه ی گرفتن غسل ترتیبی و ارتماسی و احکام مربوط به آنها بپردازیم. با ما همراه باشید.
دلیل وجوب و فلسفه غسل
درباره علت وجوب و فلسفه ی تمامی غسل ها اعم از غسل های مشترک میان مردان و زنان از جمله غسل جنابت و مس میت و … و یا غسل های خاص بانوان مثل غسل حیض و یا حتی غسل های مستحب مانند غسل جمعه و … روایتی از امام رضا علیه السلام نقل شده است که در پاسخ یکی از شیعیان که از ایشان می‌پرسد: دلیل غسل جنابت چیست؟ با این که انسان با حلال آمیخته و حلال نیز موجب ناپاکى نیست؟
ایشان در پاسخ فرمودند: علّت غسل جنابت تطهیر نفس و نظافت جسم است از آلودگى آن و پاکیزه کردن جسد از قذارت و خباثت؛ چرا که جنابت از تمام کالبد خارج مى‌شود؛ از این رو بر شخص واجب است تمام بدن خود را تطهیر نماید. و دلیل تخفیف حکم در مورد ادرار و غائط این است که این دو مورد بسیار بیشتر از جنابت اتفاق می افتد؛ لذا شارع مقدس به دلیل کثرت و مشقّت و نیز اخراج بدون اراده و شهوت آنها از بدن به وضو رضایت داده، در صورتی که منی بیرون نمىآید، مگر با لذت خواهی و کامجویی؛ از این روست که در مورد آن غسل را واجب کرده است.
روش های غسل گرفتن
غسل از نظر روش و کیفیّت انجام دادن آن، به دو طریق ترتیبی و ارتماسی تقسیم مى‌شود. البته به جز غسل میت که کلاً متفاوت است.
غسل ترتیبی
نحوه ی گرفتن غسل ترتیبی بنابر قول مشهور به این صورت است که ابتدا باید قسمت سر و گردن شسته شود، سپس سمت راست و پس از آن سمت چپ بدن شسته می‌شود. بر اجرای این ترتیب، میان فقها ادعای اجماع شده است. هرچند که برخی از مراجع ترتیب میان سمت چپ و راست بدن را الزامی ندانسته‌اند.[۱][۲][۳]
رعایت ترتیب میان اعضای بدن، در غسل ترتیبی شرط واقعی است؛ بر این اساس، غسل کردن برخلاف ترتیب ذکر شده، ولو اینکه سهوی و یا از روی جهل باشد، موجب بطلان غسل خواهد بود.[۴]
طبق آراء و قول مشهور، مفهوم ترتیب در مورد شستنِ هر عضو؛ به معنی شروع شست و شو از بالا به پایین، واجب و الزامی نیست. بنابراین، شستن از سمت پایین به بالا نیز جایز است؛[۵] همانطور که رعایت موالات نیز؛ به معنای پیوسته شستن اعضا و نیز فاصله نینداختن میان آنها به حدّی که عضو قبلی خشک شود، واجب و الزامی نخواهد بود.[۶]
احکام و مسائل غسل ترتیبی
امام خمینی رحمه الله علیه احکام و مسائل مربوط به غسل ترتیبی را در قالب سه مسئله در کتاب رساله نجاه العباد به این شرح مطرح کرده اند:
مسأله ۱ ـ در انجام غسل ترتیبی، شخص باید به نیت غسل، ابتدا سر و گردن، سپس سمت راست و بعد از آن سمت چپ بدن را بشوید.
مسأله ۲ ـ برای آنکه شخص یقین حاصل کند که هر سه قسمت بدن؛ یعنی سر و گردن و سمت راست و نیز سمت چپ را به طور کامل غسل داده، باید هنگام شستن سر و گردن مقداری از بدن را هم داخل کند (بشوید)، و هنگام شستن سمت راست مقداری از سمت چپ را با مقداری از گردن، و نیز در هنگام شستن سمت چپ مقداری از طرف راست و نیز مقداری از گردن را بشوید و البته احتیاط مستحب بر آن است که هنگام شستن طرف راست، تمام طرف راست گردن و نیز مقداری از سر را نیز بشوید و همچنین در هنگام شستن طرف چپ بدن، تمام سمت چپ گردن با مقداری از سرش را بشوید.
مسأله ۳ ـ چنانچه شخص پس از انجام غسل متوجه شود که مقداری از بدن را نشسته، اگر که غسل ارتماسی کرده باشد، لازم است دوباره غسل کند و چنانچه غسل ترتیبی کرده، اگر قسمت شسته نشده از طرف چپ بدن باشد، شستن همان مقدار کفایت می کند و شستن بقیه جاهای طرف چپ هم لازم نیست، و اگر قسمت شسته نشده از سمت راست باشد، لازم است که بعد از شستن آن مقدار از سمت راست، مجدداً تمام طرف چپ را بشوید، و چنانچه از قسمت سر و گردن باشد، باید بعد از شستن آن مقدار ، مجدداً همه ی طرف راست و بعد طرف چپ بدن را بشوید.[۷]
آیه الله سیستانی نیز طی مسائل ۴۴۵ تا ۴۴۸ احکام غسل ترتیبی را به این شرح توضیح داده اند:
مسأله ۴۴۵- لازم است در غسل ترتیبی انسان به نیّت غسل، بنابر احتیاط لازم، ابتدا تمام سر و گردن و سپس بدن را بشوید و احتیاط مستحب بر آن است که ابتدا سمت راست و سپس، سمت چپ بدن را بشوید[۸] و در صورتی که شخص، ترتیب ذکر شده را از روی عمد و یا از روی جهل به موضوع رعایت نکرده باشد، بنابر احتیاط واجب غسل او صحیح نیست؛ مگر آنکه جاهل قاصر [۹] محسوب شود.
مسأله ۴۴۶- چنانچه شخص در غسل ترتیبی بدن را قبل از سر بشوید، لازم نیست که غسل را دوباره انجام دهد؛ بلکه همینکه بدن را دوباره بشوید، غسل او صحیح خواهد بود.
مسأله ۴۴۷- غسل ترتیبی را می‌توان با فرو رفتن در آب نیز انجام داد. بنابراین، چنانچه شخص دو بار در آب فرو رود، یک بار به نیّت شستن سر و گردن و بار دوّم به نیّت شستن بدن، غسل او صحیح خواهد بود، هرچند که احتیاط مستحب آن است که سه بار در آب فرو رود، یک بار به نیّت شستن سر و گردن، بار دوّم به نیّت شستن طرف راست بدن و بار سوّم به نیّت شستن طرف چپ بدن.
مسأله ۴۴۸- در صورتی که تمام یا قسمتی از بدن شخصی، قبل از اینکه آن قسمت را به نیّت غسل ترتیبی شست و شو دهد، در زیر آب باشد و بخواهد با حرکت دادن یا بدون حرکت دادن آن قسمت از بدن در زیر آب نیّت غسل نماید، بنابر احتیاط واجب چنین غسلی صحیح محسوب نمی شود؛ بنابراین، چنانچه شخصی داخل حوض آب یا استخر باشد و بخواهد که غسل ترتیبی انجام دهد، احتیاط واجب آن است که از آب بیرون آید و یا حدّاقل عضوی را که می‌خواهد غسل دهد از آب بیرون آورد و سپس به نیت غسل ترتیبی وارد آب نماید.
همین طور، در صورتی که سر یا بدن فرد زیر دوش آب بوده و آب بر آن جاری باشد، بنابر احتیاط لازم، باید محلّی را که می‌خواهد غسل دهد از زیر دوش کنار ببرد و سپس به قصد غسل زیر دوش قرار دهد.
نکته: کسی که قبلاً این مسأله را نمی دانسته و آن را در غسل‌های پیشین مراعات نمی کرده است، از آنجا که حکم مذکور بنابر احتیاط واجب است، می تواند – همانند سایر احکام احتیاط واجب – به مرجع تقلید دیگری که از سایر مجتهدین و مراجع اعلم است، رجوع نماید و چنانچه ایشان رعایت این نکته را لازم نمی دانست، در این مسأله از ایشان تقلید نماید تا غسل‌هایی که بدون رعایت این نکته انجام داده و از این پس نیز به همین گونه انجام می‌دهد، بدون اشکال باشد. [۱۰]
غسل ارتماسی
غسل ارتماسی به نوعی از شست و شوی بدن که با فرو بردن تمام بدن در آب به نیت غسل انجام می گیرد گفته می شود. واژه اِرتماس، اصطلاحی فقهی به معنای فرو بردن سر در آب که در کتاب های فقهی در قسمت طهارت، حج و روزه درباره آن بحث شده است.
مقصود از ارتماس، فرو بردن یکباره ی تمام بدن در آب است. در غسل ارتماسی، لازم است که تمام بدن در یک لحظه زیر آب قرار بگیرد. بنابراین، در صورتی که پیش از فرو رفتن کامل بدن در آب، قسمتی از بدن بیرون از آب بماند، کفایت نمی کند. [۱۱][۱۲]
در اینکه آیا در غسل ارتماسی لازم است که همه یا بخشی از بدن از بیرون آب به قصد غسل در آب فرو برده شود یا نه؛ بلکه اگر همه بدن زیر آب باشد و نیت غسل کند، کفایت خواهد کرد؟ مسئله ی اختلافی است. همانطور که بنابر قول دوم، در اینکه آیا حرکت دادن کل یا قسمتی از بدن در زیر آب به قصد غسلِ آن قسمت، واجب است یا نه؟ مسئله محل اختلاف می باشد.[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]
احکام و مسائل غسل ارتماسی
آیه الله سیستانی احکام مربوط به غسل ارتماسی را در مسائل ۴۴۹ تا ۴۵۳ به این شرح توضیح داده اند:
غسل ارتماسی به دو طریق دفعی و تدریجی انجام می شود.
مسأله ۴۴۹- در غسل ارتماسی دفعی، لازم است که در یک لحظه آب تمام بدن را فرا بگیرد، ولی اینطور نیست که لزوماً قبل از شروع غسل، تمام بدن بیرون از آب باشد؛ بلکه چنانچه مقداری از بدن بیرونِ آب باشد و سپس به نیّت غسل در آب فرو رود، کفایت می کند.
مسأله ۴۵۰- غسل ارتماسی تدریجی به این صورت است که، بدن به نیّت غسل، به طور تدریجی در آب فرو برده می شود به طوری که فاصله ی زمانی بین فرو بردن اعضا در آب زیاد نباشد و موالات در فرو بردن اعضا رعایت گردد به گونه ای که عرفاً بگویند مشغول انجام غسل ارتماسی است و در این صورت لازم است که هر عضو، قبل از غسل دادن آن عضو، بیرون از آب باشد.
نکته: در این نوع غسل لازم نیست که حتماً تمام بدن در یک لحظه زیر آب باشد. بنابراین، شخص می‌تواند پس از فرو بردن بعضی از اعضا در آب به نیّت غسل ارتماسی، آن قسمت را از آب بیرون بیاورد و سپس قسمت دیگر را در آب فرو برد.
مسأله ۴۵۱- در صورتی که شخص بعد از انجام غسل ارتماسی متوجه شود که آب به قسمتی از بدن نرسیده، چه جای آن را بداند یا نداند، ملزم است که مجدداً غسل نماید [۱۷].
مسأله ۴۵۲- چنانچه شخص برای انجام غسل ترتیبی زمان کافی نداشته باشد، ولی برای انجام غسل ارتماسی وقت داشته باشد، بر او واجب است که غسل را به شیوه ی ارتماسی انجام دهد.
مسأله ۴۵۳- شخصی که برای سفر حج یا عمره، احرام بسته، نباید غسل را به شیوه ی ارتماسی انجام دهد [۱۸]؛ ولی چنانچه این کار سهوی باشد و یا از روی فراموشی غسل ارتماسی انجام دهد، غسلش صحیح می باشد.
نکته: به قول مشهور فقها، فرو بردن سر در آب از روی عمد، بر شخص روزه دار در روزه ی واجب معیّن و نیز قضای روزه ی واجب ماه رمضان در بعد از ظهر، حرام است، لیکن در بطلان روزه اختلاف است.
واجبات غسل
منظور از واجبات غسل، اموری است که صحّت انجام غسل منوط به تحقق آنها است. این واجبات عبارت اند از:
- نیّت؛ یعنی قصد تقرب و کسب رضایت پروردگار. بنابراین، انجام غسل بدون نیت صحیخ و قصد قربت باطل است.[۱۹]
- استمرار و ادامه ی نیّت تا پایان غسل.[۲۰]
- شست و شوی همه بدن؛ به صورتی که عرفاً بگویند شست و شو انجام شده است. شستن عملی است که با جریان دادن آب بر روی پوست، هرچند با کمک دست و مانند آن تحقق می‌یابد.[۲۱][۲۲]
- شستن قسمتهای باطنی بدن، مثل داخل چشم، دهان، بینی و نیز آن قسمت از گوش که دیده نمی شود و نیز زیر ناخنها لازم نیست.[۲۳][۲۴]
- تخلیل [۲۵] مواضعی از بدن که جز با تخلیل آب به آنها نمی‌رسد، مانند قسمتهایی از گوش که دیده می‌شود، اما آب به آنها نمی‌رسد و برای تحقق غسل، واجب است که آب، با دست به آن قسمتها برسد و نیز زیر انگشتر در صورتی که آب به آنجا نمی رسد، در این صورت واجب است که انگشتر حرکت داده شود تا آب به زیر آن برسد.[۲۶]
احکام و نکات غسل ترتیبی و ارتماسی
برای تحقق و صحت غسل نیز به مانند وضو، رعایت مواردی الزامی و قابل توجه است:
ترتیب
رعایت ترتیب در هنگام انجام غسل ترتیبی به گونه‌ای که گذشت لازم الاجرا است.[۲۷] اما، اصل ترتیب در هنگام غسل ارتماسی ساقط است و با فروبردن تمامی بدن به زیر آب به قصد غسل، تحقق می‌یابد.[۲۸]
مباشرت
منظور از مباشرت، این است که؛ خود شخص باید بدن خود را غسل دهد نه شخص دیگر.[۲۹]
پاک بودن اعضا
در مورد پاک بودن و طهارت هر عضو از بدن در هنگام غسل چند دیدگاه از سوی مراجع ارائه شده است؛
۱- هنگام غسل دادن سر و گردن، در صورتی که دست نجس باشد، ضرری به صحت غسل نمی‌رساند؛ بلکه آنچه لازم است، پاک بودن آن عضو، در هنگام غسل است.
۲- پاک بودن همه جای بدن از نجاست در هنگام غسل؛ بنابراین دیدگاه، لازم است که قبل از اقدام به غسل، تمام بدن تطهیر شود.
۳- باقی نبودنِ عضو مذکور بر نجاست بعد از غسل؛ بدین معنا که با جاری ساختن آب بر عضوی که نجس شده به قصد غسل، آن را نیز تطهیر نماید. بر این اساس، یک بار جاری ساختن آب بر موضعِ عضو نجس شده، هم به منظور تطهیر آن و هم با هدف غسل کردن، کفایت می‌کند.
۴- شرط نبودن هیچ یک از امور یاد شده و اینکه غسل به هر صورت، صحیح است، هر چند که عضو نجس حتی پس از غسل نیز، بر نجس بودنِ خود باقی بماند، البته به شرط آنکه عین نجاست در بدن وجود نداشته باشد.[۳۰][۳۱][۳۲]
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروه، ج۳، ص۷۹-۸۲.
- آملی، محمد تقی، مصباح الهدی، ج۴، ص۲۰۰-۲۱۱.
- خوئی، سیدابوالقاسم، موسوعه الخوئی، ج۶، ص۳۶۶-۳۷۹
- طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم، العروه الوثقی، ج۱، ص۴۹۴
- آملی، محمدتقی، مصباح الهدی، ج۴، ص۲۱۴
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۳، ص۱۰۵
- خمینی، روح الله، رساله نجاه العباد، ص ۳۲-۳۱
- مگر در غسل میّت که لازم است طرف راست را قبل از طرف چپ بشویند و توضیح آن در احکام غسل میّت ذکر می‌شود.
- جاهل قاصر به کسی گفته می شود که ندانستنش به علت عدم امکان یاد گرفتن یا عدم توان در یاد گرفتن است و یا اینکه با وجود تلاش گرفتار خطا شده باشد.
- حسینی سیستانی، سید علی، توضیح المسائل جامع جلد (۱)
- العروه الوثقی، ج۱، ص۴۹۵.
- مستمسک العروه، ج۳، ص۸۵-۸۶.
- جواهر الکلام، ج۳، ص۹۹.
- العروه الوثقی، ج۱، ص۴۹۶.
- مستمسک العروه، ج۳، ص۸۶-۸۷.
- موسوعه الخوئی، ج۶، ص۳۸۸-۳۸۹.
- در فرض شک در تحقّق ارتماس، اصل بر عدم آن است. العروه الوثقی، ج۲، ص ۱۸۷
- فرو بردن سر در آب، از محرّمات احرام است. در اینکه ارتماس از مصادیق پوشانیدن سر به شمار مى رود تا از این جهت حرام باشد، یا عنوانى مستقل مى باشد، بین آراء اختلاف است. در صورت نخست، حکم، مخصوص مرد است و تفاوتى میان آب و دیگر مایعات نیست.
- جواهر الکلام، ج۳، ص۷۸.
- همان، ص ۷۹
- الحدائق الناضره، ج۳، ص۹۱-۹۲
- مهذب الاحکام، ج۳، ص۵۷-۵۸
- الحدائق الناضره، ج۳، ص۹۱-۹۲
- مهذب الاحکام، ج۳، ص۵۷-۵۸.
- از مصادیق تخلیل؛ تخلیل مو-به داخل کردن انگشتان در میان موها-، تخلیل انگشتان -فرو بردن انگشتان دو دست درون یکدیگر- و تخلیل دندان -خلال کردن دندانها- مى باشد که در متون فقهی در باب طهارت و اطعمه و اشربه از آن سخن رفته است.
- جواهرالکلام، ج۳، ص۸۰.
- همان، ص۸۵
- همان، ص ۹۳
- الحدائق الناضره، ج۳، ص۹۵
- جواهر الکلام، ج۳، ص۱۰۱-۱۰۲.
- العروه الوثقی، ج۱، ص۴۹۹
- مصباح الهدی، ج۴، ص۲۴۴
